Avtoreferatlar
Yeni geoloji-geofiziki tədqiqatlar əsasinda Cənubi Xəzər çökəkliyinin hövzə analizi
İddiaçı: Nazim Rəsmi oğlu Abdullayev
İxtisas: 2521.01 – “Neft və qaz yataqlarının geologiyası, axtarışı və kəşfiyyatı”
Elm sahəsi: Yer elmləri
Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi.
Hal-hazırda və yaxın gələcəkdə Xəzər regionu, xüsusən də Azərbaycanın Cənubi Xəzər hövzəsi (CXH) əsas neft və qaz mənbələri hesab olunur. Hövzənin potensialı Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri, Azəri-Çıraq-Günəşli, Şahdəniz kimi irimiqyaslı layihələr sayəsində reallaşır. Bununla belə, CXH-nin dinamik karbohidrogen sistemi hələ də az öyrənilmişdir və onun daha dərindən öyrənilməsi gələcəkdə böyük səmərəsini verəcəkdir. Böyük dərinliklərdə yatan çöküntülər əhəmiyyətli sirləri özündə saxlayır. Bu çöküntülərin neft və qaz tərkibi az öyrənilmişdir. CXH hövzəsi formalaşma və təkamül tarixinə görə son dərəcə unikal hesab olunur. O, dünyanın çoxsaylı çöküntü hövzələri arasında xüsusi yer tutur. CXH və ona bitişik regionların tədqiqi və dünyanın digər hövzələri ilə müqayisəsi hövzələrin çöküntülərlə dolmasında nümunələrin tapılmasının və bu amillərin dağəmələgəlmə prosesi və eroziya ilə əlaqəsinin nə qədər vacib olduğunu göstərir. Qaydaların istisnalarını anlamaq üçün qaydaların özlərini və qanunauyğunluqlarını aydın şəkildə başa düşmək lazımdır.
Son üç onillikdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ), o cümlədən Cənubi Xəzər hövzəsi (CXH) akvatoriyasında fəaliyyət göstərən bir çox xarici neft şirkətləri böyük həcmdə faktiki material toplayaraq onları şərh ediblər. Yüksək keyfiyyətli 2 ölçülü və 3 ölçülü seysmik məlumatların, habelə kəşfiyyat qazma işləri zamanı toplanmış məlumatların regional məlumat bazası yaradılıb. Bu, hövzənin təkamülünün daha aydın vahid şəklini formalaşdırmağa imkan verir. Bu müddət ərzində çoxlu təcrübə toplanmış, axtarış-kəşfiyyat təcrübəsində yeni yanaşmalar və texnologiyalar tətbiq edilmişdir. Hövzənin öyrənilməsində (basin analysis-hövzə analizi) yanaşmalardan biri də qeyd olunanlara əsaslanan kompleks yanaşmadır: seysmik, seysmoloji və geoloji məlumatların ümumiləşdirilməsi üzrə; hövzə modelləşdirməsi üzrə; sistemli təfəkkürdən istifadə etməklə mövcud ədəbiyyatın sintezi və təhlili üzrə. 20 ildən artıq müddətdə British Petroleum (BP) şirkətində çalışan müəllif yeni seysmik məlumatların emalı və interpretasiyası, eləcə də onların CXH üçün bir çox mövcud seysmik, karotaj və kern məlumatları ilə əlaqəsinə əsaslanan bir çox regional tədqiqatlara rəhbərlik etmişdir. Müəllif müxtəlif elmi institutlarla birlikdə CXH-nin təkamülü ilə bağlı tədqiqatlar aparmışdır. Müəllif geoloqlar qrupu ilə birlikdə ilk dəfə olaraq MQ (məhsuldar qat) süxurlarının mütləq yaşını hesablamışdır. Bu işlərin nəticələri müəllifin son 10 ildə apardığı elmi araşdırmaların əsasını təşkil edir.
Təkamül nəzəriyyəsinin sintezinin həm CXH-nə, həm də dünyanın 1000-dən artıq digər çöküntü hövzələri üçün tətbiqi hövzələrin çöküntü örtüyünün formalaşması, çöküntütoplanmanın inkişafı və hövzə tipinin və qabıq tipinin müəyyən edilməsi qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə imkan verir. Xüsusilə, sintez əsasında qurulmuş hövzə təkamülünün geodinamik modeli CXH-nin bəzi xüsusiyyətlərini: hövzənin qeyri-bərabər dolmasını, o cümlədən hövzəni çöküntülərlə dolduran çay sistemlərindəki müxtəlifliklər; məhsuldar qatın (MQ), həmçinin yuxarı pliosen və pleystosendə toplanması zamanı bu çay sistemlərindən hövzəyə çöküntü materialının daxil olmasının dəyişməsini izah etməyə imkan verir. Dünyanın digər çöküntü hövzələri ilə müqayisədə CXH-nin anomaliyasının müəyyən edilməsi hövzə analizi elminin qarşısında duran problemləri anlamaq üçün son dərəcə aktual məsələdir. CXH-nin neftqazlılığının xüsusi xarakteri bu anomaliya ilə birbaşa bağlıdır.
Tədqiqatın obyekti və predmeti.
Tədqiqatın obyekti sayılan CXH hövzəsi - dünyanın çöküntü hövzələrinin təkamül proseslərini anlamaq üçün unikal “laboratoriya”dır. Tədqiqatın predmeti – CXH-nin və onun neftqazlılığının geoloji təkamülüdür.
İşin məqsəd və vəzifələri.
Hövzə analizi və hövzə modelləşdirmə metodu ilə müəyyən edilmiş CXH-nin çöküntü örtüyünün inkişaf etmə qanunauyğunluqlarının müəyyən edilməsi habelə CXH-nin regionun və dünyanın digər çöküntü hövzələri ilə müqayisəsi onların məhsuldarlığından, yaşından və qabığın növündən asılı olaraq çöküntü hövzələrinin inkişaf və çökmə qanunauyğunluqlarının müəyyən edilməsi.
Müasir geoloji-geofiziki məlumatlar və müasir metodlar əsasında CXH-də neft-qaz potensialının və kəşfiyyat risklərinin proqnozlaşdırılması.
Vəzifələr.
- CXH və ona yaxın hövzələrin çöküntü örtüyünün təkamül prosesinin regional seysmik yarıqlardan, izopax xəritələrdən və hövzə modelləşdirilməsindən, o cümlədən quyular üzrə birölçülü dalma əyrilərinə, temperatur məlumatları və qravimaqnit modelləşdirilmə nəticələrinə əsasən öyrənilməsi.
- Radiometrik üsulla CXH-nin pliosen məhsuldar qatının mütləq yaşının hesablanması və əvvəllər qəbul edilmiş yaş modelindən fərqlənən CXH-nin yaş modelinin yaradılma metodologiyası.
- Bütün hövzə və regionlar üzrə çöküntünün miqdarının, həcminin və çökmə sürətinin qiymətləndirilməsi.
- Drenaj sistemləri vasitəsilə CXH-də çöküntü axınının təkamülünün təsviri, kaynozoy erasında hövzə divarlarının denudasiya dərəcələrinin öyrənilməsi və Xəzər dənizinə axan çay sistemlərinin morfologiyasının müqayisəli təhlili. Kaynozoyda eroziya sürətlərinin qiymətləndirilməsi və CXH-nin anomal çöküntütoplanmasının izahı.
- CXH və dünyanın digər çöküntü hövzələrinin çöküntü örtüyü təkamülünün müqayisəsi. Hövzələrin xüsusiyyətləri, eləcə də Pareto paylanması qanununa görə Yerin çöküntü qabığının həcmləri arasındakı fərqləri müəyyən etmək. Geoloji sistemlər üçün dərəcə qanunu (PowerLaw) əhəmiyyətinin izahı.
- Yurada hövzənin formalaşmasından bu günə qədər plitə nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən CXH və yaxın regionların tektonik təkamülünün tədqiqi.
Tədqiqat metodları və faktiki material.
Bu iş nəzəri və metodoloji xarakter daşıyır.
İş müasir geoloji və geofiziki məlumatların nəzərdən keçirilməsinə və ümumiləşdirilməsinə, litosferin və CXH-nin çöküntü örtüyünün modelləşdirilməsinin inteqrasiyasına, habelə hövzənin çöküntülərlə dolması və onların denudasiyası proseslərinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinə əsaslanır.
Həmçinin dünyanın 1000-dən çox əsas çöküntü hövzəsini əhatə edən məlumat bazası yaradılmış, dərc edilmiş məlumatlar əsasında tədqiq edilmiş və bu hövzələrin hər birində yağıntının miqdarı hesablanmışdır. Bu verilənlər bazası Earthbyte və CGG Tellus saytından hövzənin verilənlər bazasını inteqrasiya etməklə yaradılmışdır.
Cənubi Xəzər hövzəsi üzrə faktiki materialın əsasını çoxlu sayda seysmik horizontların, o cümlədən profillərdə olan seysmik materialın 20 saniyəlik qeydi ilə xəritələşdirilməsi təşkil olunmuşdu. Müəllif, BP şirkətinin geoloq və geofizik qrupu ilə birlikdə 2-ölçülü profilləri və 3-ölçülü seysmik çəkiliş məlumatlarının geniş şəbəkəsindən istifadə edərək interpretasiya aparmışdı. İşdə Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionu üzrə regional məlumatlardan da (nəşr olunmuş xəritələr və profillər) istifadə edilmişdir.
Digər əsas xidməti CXH və Kür hövzəsinin quyularından əldə edilən məlumatlar (temperaturun ölçülməsi və stratiqrafik örtüklər daxil olmaqla) təşkil edir.
Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar.
- CXH və ona bitişik ərazilərin formalaşması və inkişafının iterativ dinamik modeli.
- CXH-də süxurların yaşı da nəzərə alınmaqla çöküntütoplanma proseslərinin qanunauyğunluqları.
- Dünyanın çöküntü hövzələrinin, neft-qaz potensialı da daxil olmaqlaqla, statistik parametrlərinin müqayisəli təhlilinin nəticələri.
- Geoloji risklərin hərtərəfli təhlili və təsnifatı əsasında CXH-nin neft-qaz potensialının perspektivləri
Tədqiqatın elmi yeniliyi.
- CXH-nin çöküntü örtüyünün orta qalınlığının anomal qiyməti ilə dünyada nadir hövzələrdən biri olması müəyyən edilmişdir. Müxtəlif növ hövzələr üçün çökmə qalınlığının hövzələrin sahəsindən asılılığı çıxarılmışdır.
- İlk dəfə olaraq hövzənin müxtəlif hissələrində süxurların orta qalınlığından istifadə etməklə hövzədəki çöküntülərin effektiv həcmi üzrə çöküntütoplanma sürəti hesablanmışdır. CXH bortunun denudasiya mexanizmi öyrənilmiş və çöküntülərlə yüklənən CXH-nin çay sistemlərinin hər biri üçün çəküntütoplanma sürəti ilə denudasiya sürəti arasında əlaqə qurulmuşdur.
- CXH-də müşahidə olunan dalma və çöküntütoplanma xarakteri sönən termal dalma ilə qərq olmuş okean tipli qabıqda sedimentasiya yüklənməsi prosesinin nəticəsi olması göstərilmişdir.
- CXH Böyük Qafqaz hövzəsi (BQH), Kür hövzəsi (habelə Yevlax-Ağcabədi depresiyası YAD də daxil olmaqla) kimi Neo-Tetis arxa qövs sərhədi boyunca əmələ gələn bir-birinə genetik yaxın olan bir neçə hövzədən biri olması əsaslandırılmışdır. Plitələr tektonikası nəzəriyyəsi baxımından bu hövzələrin təkamülünün təsviri verilmişdir.
- İlk dəfə olaraq pliosen məhsuldar qatın (MQ) süxurlarının mütləq yaşı ətraflı surətdə ölçülüb və MQ-nin əvvəllər düşünüldüyü kimi 6 milyondan 3,2 milyon ilə qədər deyil, 4 milyondan 2,7 milyon ilə qədər çökdüyü göstərilmişdir.
- Konsolidasiya edilmiş qabığın qalınlığı ilə CXH-nin çöküntü örtüyünün qalınlığı arasında korrelyasiya olunmuşdur.
- Dünyanın 1000-ə qədər neftqazlı hövzəsi (DNH) üçün dünya hövzələrinin çöküntü örtüyünün həcmləri, çöküntülərin qalınlığı və bu hövzələrdə karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi arasında asılılıq hesablanmışdır.
- Pareto prinsipinə əsasən, dünya hövzələrində və CXH-də qalıq ehtiyatlarının diapazonları hesablanmışdır.
- Müəllif tərəfindən təklif olunan kəşfiyyat risklərinin metodologiyasına uyğun olaraq Cənubi Xəzər hövzəsinin 15 neft yatağının hər biri üçün geoloji risk dərəcələri verilmişdir.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti.
Çöküntü hövzələrinin müəyyən edilmiş qanunauyğunluqları və xarakteristikaları ilk dəfə olaraq CXH daxil olmaqla müxtəlif geoloji tipli hövzələr arasında əlaqəni anlamağa imkan verir. Bu qanunauyğunluqların köməyi ilə hövzənin ölçülərini müəyyən edən seysmik məlumatlar olmadıqda belə çöküntü hövzələrinin ölçülərini və morfologiyasını aşkar etmək mümkündür.
CXH-nin yüklənməsinin qurulmuş iterativ modelləri və hövzədə pliosen çöküntülərinin korreksiya olunmuş mütləq yaşı litosferin və çöküntü örtüyünün xarakterik xüsusiyyətlərini aşkar etmək üçün istifadə edilə bilər. Onlar həmçinin CXH-nin mərkəzində daha dəqiq 3 ölçülü istilik axını modelini qurmaq üçün istifadə edilə bilər ki, bu da karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi və miqrasiyası proseslərini anlamağa əsas verir.
Quyu məlumatlarının məhdud olduğu hövzədə, hövzənin tektonik strukturunun və CXH-nin çöküntü örtüyünün qeyri-bərabərliyinin təhlilinin nəticələrindən layların mövcudluğunu və həcmini proqnozlaşdırmaq üçün istifadə etmək olar.