Avtoreferatlar
Böyük Qafqazın cənub yamacının Duruca zonasının qara şistlərinin filizliliyinin geokimyəvi modeli və proqnoz-axtariş kriteriləri
İddiaçı: Tellər Süleyman qızı Qədirova
İxtisas: 2503.01 – Geokimya, faydalı qazıntıların geokimyəvi axtarış üsulları
Elm sahəsi: Yer elmləri
Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi.
Kimyəvi elementlərin geniş spektri ilə səciyyələnən qara şistlərin nəcib, əlvan, radioaktiv metalları, həmçinin nadir və nadir torpaq elementlərini toplama potensialının araşdırılması onların yeni, qeyri-ənənəvi ehtiyatlarının aşkar edilməsində mühüm rol oynayır.
Dünyanın bir sıra regionlarında qeyd olunan elementlərin qara şistlər içərisində yerləşmiş və zəngin ehtiyatlara malik olan yataqları aşkar edilmişdir. Bu baxımdan Böyük Qafqazın cənub yamacının qara şist formasiyasının orta yura yaşlı süxurlarının geniş yayıldığı və aparılmış axtarış işləri nəticəsində qızıl, molibden və bir sıra digər metalların yüksək konsentrasiyalarının qeyd edildiyi Duruca struktur-formasiya zonası diqqəti xüsusilə cəlb edir.
Tədqiqat zonasının filiz və qeyri-filiz minerallarının qatışıq elementlərinin rastgəlmə formalarının araşdırılması, filizlərin əmələgəlmə şəraitinin öyrənilməsi, filiztoplanmaya təsir edən faktorların müəyyənləşdirilməsi, zonanın sulfidlərində kükürdün izotop tərkibinin analizinə əsasən filiz mənbələrinin araşdırılması, süxurlarda baş komponentlərin anomal sahələrinin aşkar edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatın obyekti və predmeti.
Tədqiqat obyekti olan Duruca struktur-formasiya zonası uzanma istiqaməti boyunca şimaldan Zaqatala-Qovdağ zonasından Qaynar qırılması ilə, cənubdan isə Vəndam zonasından Zəngi qırılması ilə ayrılır. Çoxsaylı müxtəlif ölçülü eninə istiqamətli qırılmalar və qırılmaların ayrı-ayrı şaxələri arasında yerləşən süxurlar intensiv şəkildə dislokasiyaya uğramış, güclü dinamometamorfizmə və şistləşməyə məruz qalmış, qrafitləşmə, xloritləşmə və limonitləşmə kimi hidrotermal dəyişilmələrə uğramışdır.
Zonanın gil qatının kəsilişində müəyyən stratiqrafik mövqe tutan, qumlu-siderit, gilli-siderit, pirit-siderit və əsasən pirit tərkibli konkresiyalar və çoxsaylı belə konkresiyalar saxlayan süxur təbəqələri mühüm rol oynayır. Tədqiqatlar kimyəvi elementlərin axtarışının perspektivliliyi baxımından daha maraqlı orta yuranın alt- və üst aalen yaşlı aspid və terrigen-flişoid formasiyalarının çöküntülərindən ibarət olan filizləşmə sahələrində - Ləkit-Qum, Qızılqaya, Ağlıq-Fil-Filfilli və Qalacıq həyata keçirilmişdir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri.
İşin ümumi məqsədi Duruca struktur-formasiya zonasının qara şistlərində nəcib, əlvan, radioaktiv metalların, nadir və nadir torpaq elementlərinin paylanma və toplanma xüsusiyyətlərinin, onların rastgəlmə formalarının tədqiqi və gizli filizləşmənin proqnoz-axtarış kriterilərinin işlənilməsidir.
Tədqiqat işinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- Duruca zonasının terrigen-çökmə kompleksinin maddi tərkibinin öyrənilməsi;
- Filizlərin tekstur-struktur xüsusiyyətlərinin və mineral tərkibinin tədqiqi;
- Regionun filiz və süxurlarının geokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
- Filiz- və süxurəmələgətirən minerallarda qatışıq elementlərin rastgəlmə formalarının araşdırılması;
- Regionda filiztoplanmaya təsir edən amillərin müəyyənləşdirilməsi;
- Filiz maddəsinin mənbəyinin araşdırılması;
- Duruca zonasının qara şistlərində nəcib, əlvan metalların, nadir, radioaktiv və nadir torpaq elementlərinin paylanmasını əks etdirən riyazi-statistik və geokimyəvi modellərin tərtibi;
- Tədqiqat obyektində geokimyəvi anomal sahələrin ayrılması və gizli filizləşmənin səmərəli geokimyəvi-mineraloji proqnoz-axtarış kriterilərinin işlənilməsi.
Tədqiqat metodları.
Dissertasiya işində müəllif tərəfindən götürülmüş 1200-dən çox filiz, mineral və süxur nümunəsinin analizlərinin nəticələri emal edilmişdir. Filiz və süxur nümunələri rentgen-flüoressent, emission spektral, mass-spektrometrik, atom-absorbsiya, İQ-spektrometrik, lokal lazer, piroliz, termoliz, riyazi statistika kimi müxtəlif metodlarla analiz olunmuşdur. Nümunələrdə qızıl, gümüş, mis və sinkin təkrar təyin edilməsi məqsədilə “Perkin Elmer” atomik absorbsion spektrometrindən, digər elementlərin təyinində isə Agilent firmasının istehsalı olan rentgen-flüoressent mass-spektrometrindən istifadə edilmişdir.
Petrokimyəvi məlumatlar təhlil edilərkən müxtəlif petrokimyəvi modullardan, çökmə süxurların öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş göstəricilərdən, sedimentasiya hövzəsinə gətirilən süxur materiallarının mənbə və mənşələrinin araşdırılması üçün P.B.Rosen, R.J.Korşun, M.P.Baxtinin, С.Meynardın diaqramlarından istifadə edilmişdir. Süxurların petroqrafik və filizlərin mineraloji xüsusiyyətləri 250 şlif və 200 anşlif üzərində uyğun olaraq keçən və əks olunan şüalarda “Carl Zeiss”, “MİN-9” və “MİN-8” markalı mikroskoplar vasitəsilə tədqiq edilmişdir.
MBS-1 markalı binokulyar mikroskop altında filiz və süxurlardan 50-dən çox monomineral nümunələr ayrılmış və “PICOFOX” markalı analizatorda onların element-qarışıqlarının analizi rentgen-flüoressent üsulu ilə yerinə yetirilmişdir.
“SEM” markalı elektron mikroskopunda şlif və anşliflərdə filiz və qeyri-filiz minerallarının 140 ədəd monomineral dənəsinin səthi ölçüləri müəyyən edilmiş, onların morfoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. 130 nümunədə mineralların dəqiq diaqnostikası onların rentgen-difraktometrik analizlərinin nəticələri əsasında yerinə yetirilmişdir.
60 ədəd nümunənin tərkibində üzvi maddənin miqdarı termoliz və piroliz vasitəsilə öyrənilmiş, 30 ədəd nümunədən ekstraksiya olunaraq ayrılmış üzvi maddənin element tərkibi yüksək həssaslıqla arqon plazması ilə induktiv bağlanan İCP-MS (NexİON 300D) mass-spektrometrində müəyyən edilmişdir. 30 ədəd nümunənin nanohissəciklərinin ölçüsü “HORİBA SZ-100” cihazında təyin edilmiş, ölçülərinə görə çeşidlənmiş nümunələrin yenidən mass-spektrometrdə analizi aparılmışdır. Sulfidlərin tərkibindəki kükürdün izotop analizi lokal lazer metodu ilə Qafqaz Mineral Xammal İnstitutunda (Gürcüstan) yerinə yetirilmişdir..
Alınmış analitik məlumatların “Statgraph-18”, “Statistica-10” kompüter proqramlarından istifadə etməklə riyazi-statistik təhlili aparılmış və nəticələr modelləşdirilmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində əldə olunmuş yüksək konsentrasiyalarla səciyyələnən elementlərin “Arc GİS” kompüter proqramı vasitəsilə filizləşmə sahələri üzrə paylanma modelləri tərtib olunmuş və geokimyəvi anomal zonalar ayrılmışdır.
Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar:
- Duruca struktur-formasiya zonasında tekstur-struktur tiplərinin zənginliyi ilə səciyyələnən sulfid filizlərinin singenetik və epigenetik proseslərlə əlaqədar olaraq iki minerallaşma etapında yaranması;
- Filizlərin formalaşmasında regionun terrigen-çökmə kompleksinin mineraloji xüsusiyyətlərinin, üzvi maddənin miqdarının, ümumqafqaz və eninə istiqamətli qırılmaların mühüm rolu;
- Kimyəvi elementlərin filizləşmə sahələrində paylanma və toplanmasını əks etdirən modellər, bu modellərə əsasən nəcib, əlvan, radioaktiv metalların, nadir və nadir torpaq elementlərinin axtarışı üçün ayrılmış anomal sahələr və gizli filizləşmənin geokimyəvi-mineraloji proqnoz-axtarış kriteriləri.
Tədqiqatın elmi yenilikləri:
- İlk dəfə Duruca struktur-formasiya zonasının süxurlarında nadir, nadir torpaq elementlərinin paylanması öyrənilmiş, filiz və qeyri-filiz minerallarında qatışıq elementlərin rastgəlmə formaları müəyyən edilmişdir.
- Tədqiqat zonasında aşkar olunmuş mineral-konsentratorların və onlarda qatışıq elementlərin paylanma xüsusiyyətlərinə gorə şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru mineraloji-geokimyəvi zonallıq aşkar edilmişdir.
- Filiz maddəsinin mənbəyini araşdırmaq üçün ilk dəfə sulfidlərin tərkibindəki kükürdün izotop analizi aparılmış, filizləşmənin biogen və mantiya mənşəli olması müəyyənləşdirilmişdir.
- Duruca struktur-formasiya zonasında nəcib, nadir, nadir torpaq, radioaktiv elementlərin anomal zonaları ayrılmış, onların geokimyəvi, riyazi-statistik modelləri tərtib olunmuş, gizli filizləşmənin proqnoz-axtarış kriteriləri işlənib hazırlanmış, qeyd olunan elementlərin axtarışı və kəşfiyyatı üçün perspektivli sahələr təklif edilmişdir.
Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti.
Duruca zonasının sulfid filizlərinin və onların yerləşdiyi qara şist qatının süxurlarının mineraloji-geokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, filiztoplanmaya təsir edən faktorların müəyyənləşdirilməsi, filiz maddəsinin mənbələrinin araşdırılması mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir.
Nəcib, əlvan, radioaktiv metalların, həmçinin nadir və nadir torpaq elementlərinin axtarışı üçün perspektivli sahələrin müəyyənləşdirilməsi, gizli filizləşmənin aşkar edilməsi və proqnoz-axtarış kriterilərin təqdim olunması mühüm praktiki əhəmiyyətə malikdir.