Avtoreferatlar
Talış zonasının və bitişik akvatoriyanın seysmik təhlükəsinin ehtimal-deterministik təhlili
İddiaçı: Yaşar Namiq oğlu Əliyev
İxtisas: 2507.01 – Geofizika, faydalı qazıntıların geofiziki axtarış üsulları
Elm sahəsi: Yer elmləri
Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi.
Müasir seysmoloji üsullar standart mikrorayonlaşdırmadan tutmuş seysmik riskin qiymətləndirilməsinə qədər həll edilməli olan geniş məsələlərlə xarakterizə olunur. Son zamanlarda, seysmologiya sahəsinin mütəxəssisləri müxtəlif regionların seysmik təhlükəsinin qiymətləndirilməsi üçün mövcud metodların təkmilləşdirilməsinə öz töhfələrini vermişlər. Əhalinin sıx məskunlaşdığı ərazilərdə bina və tikililərin konstruksiyası zamanı seysmik təhlükə parametrlərinin nəzərə alınması gələcəkdə mümkün olan bina və tikililərin həssaslıq dərəcəsini müəyyən etməyə imkan verdi.
Seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi prosesində təbii və süni amillərin təsiri altında müxtəlif təsirlərə məruz qalan geoloji mühit mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan ərazisi seysmik aktiv region, eyni zamanda palçıq vulkanizmi regionu və neft-qaz hasil edən ölkədir. Talış zonası tarixi dövrdən bu günə qədər geoloji və geofiziki proseslərin öyrənilməsi obyekti olub və Azərbaycanın seysmik aktiv zonalarına aiddir
Son illər ərzində regionda seysmik aktivliyin artması müşahidə olunur ki, bunun da nəticəsində təkanların maqnitudası 5.0-a çata bilir. Talış zonasının seysmik təhlükəsinin müasir mikrorayonlaşdırma xəritələrinin olmaması gələcək zəlzələlərin dağıntı dərəcəsini azaltmaq üçün regionun seysmik təhlükəsinin qiymətləndirilməsinin zəruriliyini nümayiş etdirir. Bu faktı nəzərə alaraq, seysmik təhlükənin təfərrüatlı qiymətləndirilməsinə və mövcud xəritələrin yeni və modernləşdirilmiş yanaşmalara əsaslanaraq yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac və aktual olduğunu nümayış etdirir.
Tədqiqatın obyekti və predmeti.
Tədqiqatda seysmik hadisələrin baş verdiyi müəyyən müddət üçün Talış ərazisinin seysmik təhlükəsini qiymətləndirilməsi aparılıb. Təqdim olunan dissertasiya işinin tədqiqat obyekti Talış zonasının və bitişik Xəzər dənizinin seysmik təhlükəsidir. Seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi zamanı müəyyən edilən seysmik təsirlər zəlzələlərin intensivliyi və qruntun maksimal təcili parametri ilə ifadə edilə bilər. Beləliklə, tədqiqatın predmeti ballarla ifadə olunan makroseysmik intensivlik və qruntun təcili dinamik parametri, yəni onun maksimal qiymətləridir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri.
Dissertasiya işinin məqsədi Talış zonasının və ona bitişik Xəzər dənizinin litoloji-geoloji, tektonik, seysmoloji məlumatların və qrunt laylarının mexaniki göstəriciləri təhlili formasında mövcud yanaşmaların, eləcə də seysmik təsirin deterministik qiymətləndirilməsi elementlərinin həyata keçirilməsi əsasında tədqiq olunan ərazinin ehtimal edilən seysmik təhlükə xəritələrinin işlənib hazırlanmasından ibarətdir.
Tədqiqat zamanı aşağıdakı vəzifələr irəli sürülür:
- Müxtəlif mənbələrin mövcud kataloqlarına əsasən güclü və hiss edilən zəlzələlərin təzahürünün tədqiqi əsasında Talış ərazisinin seysmik rejimini təhlil etmək və sistemləşdirmək;
- Zəlzələ mənbələrinin baş verdiyi zonaları müəyyən etmək, mümkün zəlzələlərin maksimal maqnitudasını göstərməklə hər bir seysmogen mənbə (qırılma) üçün xarakteristikaları müəyyən etmək;
- Tektonik elementlərin seysmik aktivliyinin təhlili əsasında intensivliyin sönmə qanununun elementlərindən və makroseysmik sahə tənliyindən istifadə etməklə zəlzələlərin mümkün olan maksimal maqnitudasının qiymətləndirilməsinin riyazi metodunu işləyib hazırlamaq;
- Riyazi modelləşdirmədən istifadə etməklə Talış zonasında və ona bitişik Xəzər dənizinin mümkün güclü zəlzələ mənbələrinin diferensiallaşdırılmış ərazilərinin xəritələrinin toplusunu yaratmaq;
- Geoloji-litoloji xəritələrdən və geoloji profillərdən kompleks istifadə üçün litoloji xüsusiyyətləri, layların tərkibinin fiziki-mexaniki xassələri nəzərə alınmaqla ana süxurların və səth süxurlarının qrunt şəraitinin modellərinin standart sxemlərini işləyib hazırlamaq;
- Qrunt şəraitinin yer səthində seysmik titrəyişlərin sürətləndirilməsinə maksimal təsirini qiymətləndirmək üçün müasir proqram təminatından istifadə etməklə alt və üst qatların seysmik dalğa amplitudasının gücləndirmə əmsallarını hesablamaq;
- Maqnituda və məsafə parametrlərinə görə seçilmiş ssenar zəlzələlərin makroseysmik parametrlərinin nəzərə alınması əsasında makroseysmik intensivlik (ballarla) və qruntun maksimal təcili (Qal ilə) vahidlərində seysmik təsirin hesablanması metodologiyasının inteqrasiyası;
- Deterministik üsulu tətbiqi ilə Talış zonasında və ona bitişik Xəzər dənizinin seysmik təhlükə dərəcəsinin kəmiyyət qiymətləndirilməsinin aparılması.
Tədqiqat metodları.
Dissertasiya işində istifadə olunan tədqiqat metodologiyası geoloji materialların, ərazinin topoqrafik və mühəndis-geoloji xüsusiyyətlərinin, geomorfoloji və litoloji məlumatların təhlilinə əsaslanır. Tədqiqat metodunun əsasını təşkil edən seysmoloji məlumatlar seçilmiş ssenar zəlzələlərə görə intensivliyi və qruntun maksimal təcilini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Deterministik yanaşmadan istifadə etməklə zəlzələlərin təhlükəsini qiymətləndirərkən hər bir xana üçün seysmik effekti müəyyən etmək və təhlil etmək üçün tədqiqat sahəsinin eyni ölçülü xanalara bölünməsi məqsədəuyğundur. Tədqiqat metodologiyası həmçinin quyu məlumatlarının və geoloji profillərin toplanması və təhlilindən ibarətdir. İnteqrasiya bu işdə tədqiqat metodunun əsasını təşkil edən prosesdir ki, bunun nəticəsində seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi metodologiyasına tektonik xassələr, litoloji və geoloji məlumatlar daxil edilir.
Seysmik təhlükənin təhlili adətən verilmiş yerdə qrunt titrəyişlərin intensivliyini qiymətləndirmək üçün aparılır. Müəyyən bir yerdə seysmik təhlükə təhlilinin aparılması üçün iki metodologiya mövcuddur: seysmik təhlükənin ehtimal təhlili (STET) və seysmik təhlükənin deterministik təhlili (STDT). STDT, maksimal ehtimal olunan zəlzələnin mənbədən mümkün olan ən yaxın məsafədə baş verməsini ehtimal edərək, kritik ssenarini nəzərdən keçirir. Buna görə də, bu texnika tez-tez tədqiqat sahəsində seysmik təhlükə üçün yuxarı həddinin qiymət verir. Seysmik təhlükənin deterministik təhlili, xüsusilə yüksək seysmik ərazilərdə mühəndislik və digər tətbiqlər üçün yer hərəkəti parametrlərini əldə etmək üçün istifadə olunur.
Seysmik dalğanın dinamik parametrləri, məsələn, sürət və dalğa amplitudasının gücləndirmə əmsalı bu işdə seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi metodundan istifadənin əsas amilləridir. Beləliklə, tədqiqat metodlarına aşağıdakılar daxildir: ədəbi mənbələrin toplanması, təhlili və sintezi; kartoqrafik təhlil; coğrafi informasiya sistemlərinin (GIS texnologiyalarının) tətbiqi; analitik tədqiqatlar; proqram təminatından istifadə etməklə riyazi və kompüter modelləşdirməsi.
Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar.
- Qırılma parametrləri, mümkün olan maksimal maqnituda və makroseysmik intensivliyə əsasən ehtimal zəlzələ ocaq zonalarının mümkün diferensiallaşdırılmış sahələrinin xəritəsi.
- Tədqiqat ərazisinin qruntunun dinamik xassələri, seysmik və tektonik parametrləri nəzərə alınmaqla seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi üçün modifikasiyalaşdırılmış yanaşma;
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Görülən işin elmi yeniliyi aşağıdakı əsas müddəalarda təqdim olunur:
- Zəlzələlərin maksimal maqnitudasının, qırılmaların uzunluğunun, seysmogen hərəkətlərin miqyasının və episentral məsafənin nisbəti nəzərə alınmaqla makroseymik intensivliyin detallı qiymətləndirilməsinə diferensiallaşdırılmış yanaşma işlənib hazırlanmışdır;
- Zəlzələ ocağının dərinliyi və qırılmaların uzunluğu arasında empirik əlaqədən istifadə etməklə Talış zonasında zəlzələlərin ocaq intensivliyinin və maksimal maqnitudasının (Mmax) hesablanmış qiymətlərinin vahid xəritələri qurulmuşdur;
- Litoloji məlumatlar, fiziki parametrlər (elastik dalğanın sürəti, sıxlıq, titrəyişlərin intensivliyinin zəifləmə sabiti) və mühitin həndəsi xarakteristikaları (qalınlıq və laylanma) nəzərə alınmaqla 5000 metr və yuxarı dərinliklərdə yerləşən ana süxurlardan yer səthinə qədər təhlilin əsasında qrunt şəraitinin tipik modelləri qurulmuşdur;
- Riyazi statistika üsullarında və proqram təminatı imkanlarından istifadə etməklə çap olunmuş əsərlərdən əldə edilmiş litoloji məlumatlar əsasında seysmik titrəyişlərin amplitudasının gücləndirmə qiymətləri hesablanmışdır;
- Qrunt şəraitini nəzərə almaqla Talış zonasının və bitişik Xəzər dənizi akvatoriyasının seysmik təhlükəsinin inteqrə deterministik qiymətləndirilməsi aparılmış, bunun əsasında zəlzələ kataloqlarından seçilmiş və tədqiqatda ssenar seysmik hadisələr kimi qəbul edilmiş (Lerik, 1998; Xəzər, 2000; İran, 1980; Oğuz, 2015) makroseysmik məlumatlara görə titrəyişlərin intensivliyi və qruntun maksimal təcili dəyərlərində gözlənilən seysmik effektin bir sıra xəritələri yaradılmışdır.
Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti.
Dissertasiya işində əldə edilmiş ana süxurlar və səth süxurları üçün qruntun maksimal təcili xəritələrindən, həmçinin intensivlik (makroseysmik) vahidlərində gözlənilən qrunt titrəyişlərin xəritəsi istifadə etməklə tədqiqat sahəsinin detallı seysmik rayonlaşdırılmasının (DSR) aparılması, zəlzələlərdən mümkün sosial-iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsi, binaların, tikililərin layihələndirilməsi zamanı, strateji əhəmiyyətli obyektlərin və turistik təyinatlı ərazilərin tikintisi zamanı istifadə oluna bilər. Dünya təcrübəsinə əsasən, zəlzələyə davamlı binaların layihələndirilməsi birbaşa tədqiqat ərazisinin mikrorayonlaşdırılmasından başlayır.