Avtoreferatlar
Azərbaycanın yanar şistləri: əmələgəlmə şəraiti, yayılma qanunauyğunluqları, geokimyəvi xüsusiyyətləri və proqnoz resurslarının qiymətləndirilməsi
İddiaçı: Orxan Rəfael oğlu Abbasov
İxtisas: 2521.01 – “Neft və qaz yataqlarının geologiyası, axtarışı və kəşfiyyatı”
Elm sahəsi: Yer elmləri
Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi
Uzun illərdir ki, dünyaya neft və qaz ixrac edən Azərbaycanda hasilat dinamikasının göstəriciləri və yeni yataqların aşkarlanması ilə bağlı hazırkı durum, həmçinin qlobal miqyasda karbohidrogen resurslarına olan davamlı tələbat respublikada qeyri-ənənəvi yanacaq-enerji mənbələrinin müəyyənləşdirilməsini, onların tədqiqini və istismar perspektivliklərinin qiymətləndirilməsini labüd edir. Bu baxımdan, ölkəmizdə hələ XX əsrin 30-cu illərində mövcudluğu məlum olan yanar şistlər xüsusi əhəmiyyətlidir. Sintetik neft və qazla yanaşı, istilik-elektrik enerjisinin, tibbi məmulatların, tikinti materiallarının, üzvi gübrənin və digər məhsulların alınmasında dünyada (ABŞ-da, Çində, Almaniyada, Rusiyada və s.) xammal kimi geniş istifadə olunan bu resurslardan indiyədək Azərbaycanda heç bir sahədə yararlanmırlar.
Azərbaycanın yanar şistlərinin tədqiqinə dair çap olunmuş əsərlərin təhlilləri, daha əvvəllər aşkarlanan şistli açılışlardan başqa yeni sahələrin müəyyənləşdirilməsi kimi məsələnin tamamilə diqqətdən kənarda qaldığını göstərir. Yanar şistlərin əmələgəlmə şəraitlərinin öyrənilməsi dünya üzrə yerinə yetirilən müasir mineraloji, geokimyəvi və s. tədqiqatların metodoloji prinsipləri əsasında deyil, ən yaxşı halda litostratiqrafik dəyişkənliklərin təhlillərindən irəli gələn mülahizələrə əsaslanmışdır. Mövcud tədqiqat işlərində yanar şistli çöküntülərin neft-qazlılıq xüsusiyyətlərinin araşdırılması məsələsi də öz əksini tapmır. Lakin xarici tədqiqatçıların yerli alimlərlə birgə çap etdirdikləri bir neçə əsərdə məhdud sayda yanar şistsaxlayan kəsilişlərin məqsədəmüvafiq tədqiqatları aparılmışdır. Həmin araşdırmalarda kəsilişlər üzrə tədqiq olunan yanar şistlər ya gilli (vərəqli gil), ya da argillitli süxur adı altında öyrənilmişdir.
Tədqiqatın obyekti və predmeti
Spesifik geodinamik-tektonik, geoloji, mineraloji və geokimyəvi xüsusiyyətlər Azərbaycanın şərqində palçıq vulkanları, neft çıxışları (həmçinin neftli süxurlar) və zəngin neft-qaz yataqları ilə bərabər, həm də yanar şistlərin genişmiqyaslı təkamülü üçün səciyyəvi olmuşdur. Yanar şistli çöküntülərin məkanca palçıq vulkanları və neft çıxışları təzahür edən tektonik zonalarda paylanma nümayiş etdirmələri, onların birgə vəhdətini şərtləndirən geoloji və struktur-tektonik amillərlə yanaşı, həm də fərqli geoloji dövrlərlə əlaqəli belə süxurların mineraloji variasiyalarının, üzvi maddə ilə təmininin və neftqazlılıqla əlaqəli generasiya istiqamətlərinin öyrənilməsini labüd edir ki, bunlar hazırkı tədqiqatın obyektini və predmetini ehtiva edir. Tədqiqatın predmetini, həmçinin Azərbaycan üzrə yanar şistlərin yeni istifadə sahələrinin müəyyənləşdirilməsi və proqnoz resurslarının qiymətləndirilməsi təşkil edir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri
Azərbaycanda məlum və yeni aşkarlanmış yanar şistli sahələrin tektonik zonalar üzrə məkan və zamanca paylanma qanunauyğunluqlarının, yerüstü və palçıq vulkanı tullantılarına aid şistli süxurların mineraloji, geokimyəvi və petroqrafik səciyyələrinin araşdırılması, onların əmələgəlmə və neftqazlılıq xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, həmçinin proqnoz resurslarının qiymətləndirilməsi işin ümumi məqsədini təşkil edir. Bununla bağlı müəyyənləşdirilən vəzifələr aşağıdakılardır:
- Azərbaycanda yanar şistlərin tədqiqinə dair araşdırmaların təhlilləri və hazırkı durumun qiymətləndirilməsi;
- Yeni yanar şistli sahələrin axtarışı və şistli fasiyanın ölkə ərazisində yayılmasının xəritələşdirilməsi;
- Yanar şistlərin palçıq vulkanları və neft təzahürləri qeydə alınan tektonik zonalarda paylanmasına nəzarət edən geodinamik, struktur-tektonik, geoloji amillərin öyrənilməsi və zaman-məkan baxımından yayılma ilə əlaqəli qanunauyğunluqların aşkarlanması;
- Şistli süxurların mineraloji və kimyəvi xüsusiyyətlərinin digər ölkələrin eyniadlı süxurları ilə müqayisəli şəkildə tədqiqi və Azərbaycanın yanar şistlərinin mineraloji və geokimyəvi təsnifatda yerlərinin müəyyənləşdirilməsi;
- Mineraloji və geokimyəvi göstəricilər əsasında yanar şistlərin sedimentoloji yetkinlik, aşınma, protolit, paleogeodinamik-paleotektonik, paleohövzə, diagenetik və paleoiqlim xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
- Yanar şistlərin üzvi maddə ilə zənginliyində paleohövzənin ilkin bioməhsuldarlığı ilə yanaşı, üzvi maddə-mineral assosiasiyalarının rolunun qiymətləndirilməsi;
- Ekstraksiya, spektroskopik analizlər, termoqravimetrik, pirolitik və petroqrafik tədqiqatlar əsasında kerogenin tipinin və termal yetkinliyinin müəyyənləşdirilməsi, həmçinin Eosen-Miosen diapazonuna aid şistli süxurların neft və yaxud qaz karbohidrogenləri törətmə imkanlarının qiymətləndirilməsi;
- Geoloji, mineraloji və üzvi-geokimyəvi tədqiqat işlərinin nəticələrinə istinadən Azərbaycanda yanar şistlərdən sintetik karbohidrogenlərin (şist qazı və neftinin) alınma perspektivliklərinin tədqiqi;
- Azərbaycan yanar şistlərinin texnoloji xüsusiyyətlərilə yanaşı, bəzi yeni istifadə sahələrinin müəyyənləşdirilməsi və proqnoz resurslarının qiymətləndirilməsi.
Tədqiqat metodları
Həyata keçirilən araşdırmalar çoxsaylı ədəbiyyat materiallarının təhlillərini, həmçinin qarşıya qoyulan vəzifələrin müasir yanaşma və metodologiyalara, eləcə də müqayisəli analizlərə əsaslanan həll üsullarının tətbiqini özündə əks etdirir. “MiniFlex 600” XRD, “S8 TIGER Series 2 WDXRF”, “Agilent 7700 Series ICP-MS”, “Carl Zeiss Microscopy GmbH”, “Luminoscope Filin”, “Bruker TOP SPIN”, ALPHA FT-IR”, “Jenway 6850 UV/visible”, “Cary Eclipse”, FTIR “Lumos”, “STA449F3 Yupiter”, “Rock-Eval 6” və s. kimi müasir analitik cihazlarda aparılan mineraloji, geokimyəvi, petroqrafik, bituminoloji, spektroskopik, termoqravimetrik və pirolitik tədqiqatların nəticələrinin interpretasiyası üçün dünya üzrə geoloji ədəbiyyatlarda yanar şistlərin öyrənilməsində ən geniş istifadə olunan mütərəqqi yanaşmalardan, o cümlədən statistik korrelyasiyaların, indekslərin, düsturların, diskriminant funksiya diaqramlarının və s. tətbiqindən geniş istifadə olunmuşdur.
Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar
- Şərqi Azərbaycanda Eosen-Miosen yaşlı yanar şistlərin zaman-məkan paylanma qanunauyğunluqları;
- Kompleks mineraloji-geokimyəvi tədqiqatlar əsasında yanar şistlərin əmələgəlmə şəraitləri;
- Tektonik zonalar üzrə şist qazı və neftinin alınması perspektivləri və yanar şistlərin proqnoz resursları.
Tədqiqatın elmi yeniliyi
- Uzunmüddətli çöl-tədqiqat və axtarış işləri nəticəsində çoxsaylı yeni yanar şistli sahələr aşkarlanmış və Azərbaycanda şistli fasiyaların yayılma əraziləri xəritələşdirilmişdir;
- Palçıq vulkanları və neftli süxurlar qeydə alınan tektonik zonalarda yanar şistli çöküntülərin paylanma xüsusiyyətləri öyrənilmiş, onların sahələr, strukturlar və kəsilişlər üzrə yayılma qanunauyğunluqları stratiqrafik nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilmişdir;
- Çoxsaylı nümunələrin tədqiqatları əsasında fərqli neftli-qazlı rayonlara və Eosen-Miosen diapazonuna aid yanar şistlərin mineralogiyası və geokimyası ətraflı araşdırılmış, onların mineraloji və geokimyəvi təsnifatları verilmişdir. Bundan başqa, həmin şistlərin yetkinlikləri, kimyəvi aşınmaları, ana tərkiblərinin gətirilmə mənbələri, o cümlədən şistli süxurların formalaşmasında püskürmə maqmatik məhsulların, vulkan küllərinin və hidrotermal mənbələrin rolları da öyrənilmişdir;
- Geokimyəvi və mineraloji göstəricilər əsasında şistli süxurların paleogeodinamik, paleotektonik, paleohövzə, paleoiqlim əmələgəlmə şəraitləri rekonstruksiya olunmuş, nəticə etibarı ilə genezislə əlaqəli məkan və zaman üzrə qanunauyğunluqlar müəyyənləşdirilmişdir;
- Yanar şistlərin təkamülü üçün səciyyəvi hesab olunan ilkin ana tərkiblərlə yanaşı, paleogeodinamik və paleotektonik şəraitin bərpası ilə əlaqəli əldə olunan yeniliklər, öyrənilən regionun müəyyən geoloji dövrlərə aid geodinamik və geotektonik xüsusiyyətləri, o cümlədən baş vermiş vulkanizmlərə dair çap olunmuş ədəbiyyat materiallarının nəticələri ilə uzlaşdırılmış və onlar arasında assosiativ əlaqələr qiymətləndirilmişdir;
- Şistli süxurların üzvi maddə ilə zənginləşməsində və kerogen tiplərinin formalaşmasında mineraloji müxtəlifliyin, kimyəvi aşınma tempinin, vulkan külünün, həmçinin paleohövzənin trofik tipinin, dərinliyinin, duzluluğunun və qida maddəsi ilə təmininin, o cümlədən biogen sedimentasiyanın, xüsusilə paleohövzədə çöküntütoplanma sahəsinin yerləşmə mövqeyinin və redoks şəraitinin mümkün təsirləri araşdırılmış, yanar şistlərin aid olduğu hər bir stratiqrafik vahid üçün spesifik xüsusiyyətlər müəyyənləşdirilmişdir;
- Üzvi maddənin bitum və kerogen tərkiblərinin müasir tədqiqat üsulları ilə araşdırılması, ana süxur kimi şistlərin potensiallarının və termal yetkinliklərinin öyrənilməsinə, eyni zamanda tektonik zonalar və geoloji dövrlərlə əlaqəli müəyyən qanunauyğunluqların aşkarlanmasına imkan vermişdir;
- Eosen-Miosen yaşlı yanar şistlərin geoloji və mineraloji tədqiqat nəticələri ilə yanaşı, həmçinin onların neft və yaxud qaz karbohidrogenlərinə generasiya istiqamətləri diqqətə alınmaqla, tektonik zonalar üzrə şist qazı və neftinə görə perspektivlər qiymətləndirilmişdir;
- Stratiqrafik vahidlər üzrə yanar şistlərin texnoloji xüsusiyyətləri təhlil olunmuş, onların bir neçə yeni istiqamətdə mümkün istifadələrinə dair təkliflər irəli sürülmüş və proqnoz resursları hesablanmışdır.
Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti
İşdə istifadə olunan qeyri-ənənəvi yanaşma və metodologiyalar, həmçinin tədqiqat mövzusunun yerinə yetirilməsi üçün müəyyənləşdirilən məqsəd və vəzifələr, ümumilikdə Azərbaycanda çökmə süxurların mineraloji və geokimyəvi xüsusiyyətlərinin, genezisinin və neftqazlılıq perspektivliklərinin öyrənilməsi üçün istifadə oluna bilər. Fərqli geoloji rayonlara və yaşa aid şistlərin tədqiqat nəticələrindən Azərbaycanda Eosen-Miosen yaşlı digər çökmə mənşəli litotiplərin öyrənilməsi üçün istinad və müqayisə məqsədi ilə istifadə edilə bilər. İndiyədək Azərbaycanda istifadə olunmayan yanar şistlərin yeni çoxsaylı sahələrinin aşkarlanması, şistli fasiyaların yayılma zonalarının xəritələşdirilməsi, onların zəngin üzvi və mineral tərkiblərinin texnoloji istiqamətlər və neftqazlılıq başda olmaqla, xüsusən üzvi lüminoferlərin və üzvi gübrənin alınması məqsədilə perspektivliklərinin elmi əsaslandırılması, respublikada neft-qaz sənayesinin və digər sahələrin inkişafına gələcəkdə geniş töhfə verməklə yanaşı, şist sənayesinin təşkilini stimullaşdıracaqdır.