Ana Səhifə / Fəaliyyət / Geodinamik proseslərin tədqiqində elektromaqnit monitorinqin səmərəliliyi

Avtoreferatlar

Geodinamik proseslərin tədqiqində elektromaqnit monitorinqin səmərəliliyi

İddiaçı: Rəhman Həkim oğlu Piriyev

İxtisas: 2507.01 - Geofizika, faydalı qazıntıların geofiziki axtarış üsulları

Elmi sahəsi: Yer elmləri

Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi
Müa­sir döv­rü­müz­də geo­di­na­mik gər­gin­lik zo­na­la­rı­nın təd­qiqa­tı ilə bağ­lı ak­tu­al mə­sə­lə­lər­dən bi­ri hə­min zo­na­lar­da geo­fi­zi­ki mo­ni­to­rinq təd­qi­qat­la­rı­nın apa­rıl­ma­sı­dır. Seys­mo­ak­tiv, sü­rüş­mə, uçqun­lar və karst­la­rın in­ki­şaf et­di­yi da­ya­nıq­sız zo­na­lar­da in­şa edil­miş müx­tə­lif ob­yekt­lə­rin təhlükə­siz­li­yi­nin qo­run­ma­sı məq­sə­di­lə geo­fi­zi­ki mo­ni­to­rinq təd­qi­qat­la­rı­nın apa­rıl­ma­sı zə­ru­rə­ti or­ta­ya çı­xır. Əsa­sən re­al za­man re­ji­min­də li­tos­fe­rin və tə­bii mü­hi­tin təd­qi­qi məq­sə­di­lə apa­rı­lan monitorinq­lər, on­la­rın nə­zə­ri və prak­ti­ki iş­lə­mə­lə­ri Ame­ri­ka, Çin, Ya­po­ni­ya, Yu­na­nıs­tan, Azərbay­can və di­gər öl­kə­lə­rin alim­lə­ri tə­rə­fin­dən apa­rıl­mış və hal-ha­zır­da da on­la­rın metodikaları tək­milləş­di­ril­mək­də­dir. Elekt­ro­maq­nit (EM) və ya maq­ni­to­tel­lu­rik (MT) mo­ni­to­rinq üsul­la­rı­nın nə­zə­ri əsas­la­rı, on­la­rın prak­ti­ki tət­bi­qi, el­mi zən­gin­ləş­di­ril­mə­si sa­hə­sin­də xa­ri­ci öl­kə alim­lə­rin­dən A.Ti­xo­no­vun, Q.A.So­bo­le­vin, B.S.Sve­to­vun, D.A.Sta­ni­ca­nın, M.Ha­ya­ka­va­nın, Y.A.Kopy­ten­ko­nun, O.A.Mol­ça­no­vun, Azər­bay­can alim­lə­rin­dən K.M.Kə­ri­mo­vun, E.S.Novruzovun, Ə.Ə.Ab­dul­la­ye­vin və baş­qala­rı­nın bö­yük xid­mət­lə­ri var­dır. Bu alim­lə­rin tədqiqat­la­rı əsa­sın­da tək­lif olun­muş mo­ni­to­rinq üsul­la­rı tex­ni­ki mə­sə­lə­lə­rin həl­lin­də mühüm rol oy­na­yır. Bun­dan baş­qa, re­al za­man re­ji­mi da­xi­lin­də geodi­na­mik ak­tiv zo­na­la­rın prak­ti­ki ola­raq öy­rə­nil­mə­sin­də müx­tə­lif xü­su­siy­yə­tə ma­lik geo­lo­ji mü­hit­də apa­rı­lan təd­qi­qat­lar za­ma­nı hə­min mü­hit­lər­lə əla­qə­dar ki­çik amp­li­tu­da ma­lik geo­di­na­mik va­ria­si­ya­la­rın ay­rıl­ma­sı za­ma­nı mü­əy­yən də­rə­cə­də çə­tin­lik­lər üzə çı­xır. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­raq geo­di­na­mik zo­na­lar­dan alın­mış monitorinq mə­lu­matla­rı­nın emal olun­ma­sın­da əsas qiy­mət­lən­di­ri­ci amil ola­raq geo­di­namik proses­lə­rin mo­del­ləş­di­ril­mə­si və təh­rif ya­ra­dı­cı amil­lə­rin iş­lənmə­si­nə diq­qət yö­nəl­mə­li­dir.
 
Hal-ha­zır­da təc­rü­bə­də tət­biq olu­nan mo­ni­to­rinq üsul­la­rı və geo­di­na­mik gər­gin­lik zo­na­la­rı­na nəza­rət sis­tem­lə­ri xü­su­sən el­mi təd­qi­qat iş­lə­ri üçün nə­zər­də tu­tul­muş­dur. Məhz bu sə­bəb­dən re­al za­man re­ji­min­də ca­ri geo­di­na­mik pro­ses­lə­rin də­yi­şik­lik­lə­ri­nin ope­rativ ema­lı­nı apar­maq və bunun­la əla­qə­dar təd­bir gör­mək­də bir sı­ra çə­tin­lik­lər ya­ra­nır. De­mə­li, geo­di­na­mik pro­ses­lə­rin EM mo­ni­to­rinqi­nin elə bir sis­te­mi ya­ra­dıl­ma­lı­dır ki, aşa­ğı tez­lik­li EM sa­hə­lə­ri­nin bü­tün xüsusiyyət­lə­ri­ni re­al za­man re­ji­min­də nə­zə­rə al­sın.

Zəl­zə­lə katastrofik təbiət hadisələrindən biridir. Uzun illərdir ki, tədqiqatçılar müxtəlif üsullarla bu geodinamik hadisənin tədqiqatını aparırlar. Son 100 il ərzində zəlzələlərin fəsadları nəticəsində ölənlərin sayı 2 milyonu aşmışdır. Bu səbəbən də zəlzələlərin tədqiqatı əsas məsələlərdən biridir. Ən dağıdıcı zəlzələlər baş verən ölkələrin içərisində ilk yerləri İran, Çin, Türkiyə, Yaponiya və Hindistan tutur.

EM mo­­ni­­to­­rinq üsul­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­­də olu­­na­­raq zəl­­zə­­lə­­lə­­rin proq­noz­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı cəhd­­lə­­ri həm ak­­tiv, həm də pas­­siv re­­jim­­lər­­də hə­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Nis­­bə­­tən əhə­­miy­­yət kəsb edən mo­­ni­­to­­rinq nə­­ti­­cə­­lə­­ri Çin Xalq Res­­pub­­li­­ka­­sın­­da əl­­də edil­­miş­­dir. Be­­lə ki, ora­­da Ve­­ne­­ra və Şlüm­­ber­­je şa­­qu­­li elekt­­rik zondlama qur­­ğu­­la­­rı is­­ti­­fa­­də edil­­miş­­dir. Zəl­zə­­lə qa­­ba­­ğı elekt­­rik mü­­qa­­vi­­mə­­ti­­nin kəskin də­­yi­­şik­­li­­yi aş­­kar edil­­miş­­dir. Ya­­po­­ni­­ya­­da elekt­­rik mü­qa­vi­­mə­­ti­­ni fa­­si­­lə­­siz ola­­raq qeyd edən va­­ri­o­­metr­­lə­­rin tətbiq olun­­ma­­sı ilə la­­bo­­ra­­tor təd­­qi­­qat­­lar ge­­niş in­­ki­­şaf et­­miş­­dir. Yu­­na­­nıs­­tan­­da yer­­də cə­­rə­­yan­­lar yara­dan elekt­­ro­ki­­ne­­tik, elekt­­ro-kim­­yə­­vi və filt­­ra­­si­­ya pro­­ses­­lə­­ri elekt­ro­tel­lu­­rik mü­­şa­­hi­­də­­lə­­rin əsas təd­­qi­­qat ob­­yek­­ti ol­­muş­­dur. Keç­­miş SSRİ mə­ka­­nın­­da proq­­noz mə­­sə­­lə­­lə­­rin həl­­lin­­də is­­ti­­fa­­də olunan elekt­­rik kəş­fiy­­ya­­tın­­dan çox zən­­gin təc­­rü­­bə top­­lan­­mış­­dır. Bu­­na bax­­ma­­ya­­raq bu müd­­dət ər­­zin­­də biz zəl­­zə­­lə­­lə­­rin el­­mi proq­­no­­zu mə­­sə­­lə­­si­­nin həl­­li­­nə ya­­xın­­la­­şa bil­­mə­­mi­­şik. Bu bir sı­­ra sə­­bəb­­lər­­dən, o cüm­­lə­­dən va­­hid proq­­noz stra­­te­­gi­­ya­­sı­­nın ol­­ma­­ma­­sın­­dan ası­­lı idi. Yer qa­­bı­­ğın­­da elekt­­rik müqavimə­­ti­­nin də­­yiş­­mə­­si­­nin öl­çül­­mə­­si­­nə əsas­­lan­mış zəl­­zə­­lə proq­­no­­zu­­na gəl­dik­­də isə, yu­­xa­­rı­­da gös­­tə­­ri­­lən nü­­mu­­nə­lər­­də mü­­şa­­hi­­də şə­­bə­­kə­­si­­nin, müx­tə­­lif təd­­qi­­qat­­çı­­la­­rın is­­ti­­fa­­də et­­dik­­lə­­ri instrumen­­tal ba­­za­­nın ki­­fa­­yət qə­­dər in­­ki­­şaf et­­mə­­mə­­si ilə sə­­ciy­­yə­­lən­miş­­dir. Zəl­­zə­­lə qa­­ba­­ğı EM hadi­­sə­­lə­­ri iz­lə­­mək və on­­la­­rın ara­sın­­da zəl­­zə­­lə xə­­bər­­ve­­ri­­ci­­lə­­ri­­ni aş­­kar­­la­­ma­­ğa cəhd­­lər gös­­tər­­mək geo­di­na­­mik pro­­ses­­lə­­rin təd­­qi­­qat üsul­­la­­rın­­dan bi­­ri­­dir. Zəl­­zə­­lə qa­­ba­­ğı seys­­mik xə­bər­­ve­­ri­­ci əlamətlər tək­­cə li­­tos­­fer­­də de­­yil, at­­mos­­fer və ionos­­fer­­də də ya­ra­nır. Bu sa­­hə­­də çox­­say­­lı inan­­dı­­rı­­cı sü­­but­­lar möv­­cud­­dur. Hə­­lə 2007-ci il­­də Ya­­po­­ni­­ya ali­­mi Ma­­sa­­şi Ha­­ya­­ka­­va və Ru­­si­­ya ali­­mi Oleq Mol­­ça­­nov ən azı 3 sə­­bəb gös­­tər­­ gös­­tər­­miş­­dir ki, bu cür təd­­qi­­qat­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı zə­­ru­­ri­­dir. Bu səbəb­­lər­­dən bi­­rin­­ci­­si zəl­­zə­­lə qa­­ba­­ğı ma­­raq­­lı mü­­şa­­hi­­də fakt­­la­­rı­­nın aş­­kar­­lan­­ma­­sı (UAT emis­­si­­ya­­sı), ikin­­ci­­si seysmik­­lik­­lə mü­­şa­­yi­­ət olu­­­nan EM və di­­gər ef­­fekt­­lə­­rin təd­­qi­­qa­­tı­­nı apa­­ran 2 nə­­həng pro­­yek­­ti (RI­­KEN və NAS­­DA UAT mü­­şa­­hi­­də şə­­bə­­kə­­lə­­ri) əha­­tə et­­di­­yi və ən azı qı­­sa müd­­dət­­li proq­­no­­zu tədqiq edən Ya­­po­­ni­­ya hö­­kü­­mə­­ti tə­­rə­­fin­­dən qu­­rul­­muş xü­­su­­si təd­­qi­­qat proq­­ram­­la­­rı və nə­­ha­­yət üçüncü­­sü isə zəl­­zə­­lə­­lər­­lə əla­­qə­­li EM ef­­fekt­­lə­­rin təd­­qi­­qa­­tı məq­­sə­­di­­lə Fran­­sa­­da ya­­ra­­dıl­­mış DEMETER sü­­ni pey­­ki­­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­dir. Qeyd et­­mək la­­zım­­dır ki, son 20 il­­də zəl­­zə­­lə­­lə­­rin EM xə­­bər­­ve­­ri­­ci­­lə­­rin aş­­kar­­lan­­ma­­sı nöq­­te­­yi nə­­zər­­dən proq­­noz­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı cəhd­­lə­­rin­­də va­­cib nə­icələr əl­­də edil­­miş­­dir. Gös­­tə­­ri­­lən bu təd­­qi­­qatlar­­dan alın­­mış nə­­ti­­cə­­lər təh­­lil edi­­lə­­rək dis­­ser­­ta­­si­­ya­­da öz əksini tap­­mış­­dır. Bun­­dan baş­­qa dis­­ser­­ta­­si­­ya­­da ge­o­­di­­na­­mik ha­­di­­sə­­lər­­dən qa­­baq EM sa­­hə­­sin­­də baş ve­­rən xə­­bər­­ve­­ri­­ci­­lər he­­sab olu­­nan ano­­mal də­­yi­­şik­­lik­­lər təd­­qiq olu­­na­­raq on­­la­­rın bu ha­­di­­sə­­lə­­rin öyrənil­­mə­­sin­­də pers­­pek­­tiv­­li­­yi işıq­­lan­­dı­­rı­­lıb və ye­­ni nə­­ti­­cə­­lər təq­­dim olu­­nub. Qeyd olu­­nan­­la­­ra əla­­və ola­­raq Azər­­bay­­can ge­o­­fi­­zik­­lə­­ri­­nin al­­dıq­­la­­rı pa­­tentlər əsa­­sın­­da qu­­rul­­muş MTS-MTM proq­­ram təmina­­tı re­­al za­­man re­­ji­­min­­də ge­o­­di­­na­­mik gər­­gin­­lik zo­­na­­la­­rın­­da mo­­ni­­to­­rinq apa­­ra­­raq ye­­rin tə­­bii EM sa­­hə­­si­­nin maq­­nit və elekt­­rik təş­­ki­­le­­di­­ci­­lə­­ri­­nin xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nin öy­­rə­­nil­­mə­­si va­­si­­tə­­si­­lə 2-3 gün əv­­vəl­­cə­­dən zəl­­zə­­lələ­­rin proq­­no­­zu­­nu ver­­mək cəhd­­lə­­rin­­də alı­­nan nə­­ti­­cə­­lə­­rin mü­­hi­­tin ad­­mi­­tans səciyyə­­si­­nin təd­­qi­­qi ba­­xı­­mın­­dan araş­­dı­­rıl­­ma­­sı xü­­su­­si ma­­raq kəsb edir. Bu­­nun­­la da, dis­­ser­­ta­­si­­ya işini ak­­tu­­al he­­sab et­­mək olar.

Təd­­qi­­qa­­tın obyekti və predmeti
Təd­qi­qa­tın ob­yek­ti geo­di­na­mik pro­ses­lə­rin tə­si­rin­dənEM dal­ğa­la­rı­nın ult­ra aşa­ğı tez­lik (UAT) və aşa­ğı tez­lik (AT) dia­pa­zonla­rın­da də­yiş­mə­si qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı­nın öy­rə­nil­mə­si­dir.
 
Təd­qi­qa­tın predmeti geodinamik zonalara nəzarətlə əlaqədar üsullar, alqoritmlər və proqramlardır.


Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri

Təd­qi­qa­tın məq­sə­di geo­di­na­mik pro­ses­lə­rin MT sa­hə­lə­rə tə­si­rin­dən alı­nan nə­ti­cə­lə­rin ana­li­zi və adap­tiv emal pro­se­du­ru ilə EM mo­ni­to­rinq pro­se­si­nin öy­rə­nil­mə­si­dir.

Təd­qi­qa­tın və­zi­fə­lə­ri aşa­ğı­da­kı­lar­dır:
  1. Re­al za­man re­ji­min­də emal sis­tem­lə­ri əsa­sın­da apa­rıl­mış tədqi­qat­la­rın xü­su­siy­yət­lə­ri­nin araş­dı­rıl­ma­sı
  2. Ge­o­­di­­na­­mik zo­­na­­la­­ra nə­­za­­rət əsa­­sın­­da əl­­də edil­­miş EM mə­lu­­mat­­la­­rı­­nın for­­ma­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı və on­­la­­rın tət­­biq olun­­ma­­sı
  3. Adap­tiv emal üsu­lu­nun tət­bi­qin­də mü­hi­tin ad­mi­tans xü­su­siyyət­lə­ri­nin iş­lə­nil­mə­si.
  4. Geodinamik gərginlik zonalarının EM sahəsində təzahürünün Azərbaycan və xarici ölkələr üzrə təhlili


Tədqiqat metodları
Qarşıya qoyulmuş məsələlərin həlli spektral-zaman analizi, ən kiçik kvadratlar üsulunun iterasiya variantının tətbiq olunması ilə aparılmışdır.



Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar
 
  1. Geo­di­na­mik gər­gin­lik zo­na­la­rı­na nə­za­rə­ti tə­min edən xü­su­si sis­tem və proq­ram tə­mi­na­tı­na da­xil edi­lən mü­hi­tin ad­mi­tans sə­ciy­yə­sin­dən is­ti­fa­də et­mək­lə alı­nmış təh­li­lin nə­ti­cə­lə­ri;
  2. UAT dia­pa­zo­nun­da geo­maq­nit sa­hə­si va­ria­si­ya­la­rı­nın ana­li­zi və ano­mal sə­ciy­yə­li siq­nal­la­rın aşkarlanması me­to­dikası.



Təd­qi­qa­tın elmi yenilikləri
  • Geo­lo­ji mü­hi­tin di­na­mik də­yi­şik­li­yi şər­ti da­xi­lin­də hə­min zona­lar­da bu­nun­la əla­qə­dar baş ve­rən geo­di­na­mik pro­ses­lə­rin UAT və AT dia­pa­zo­nun­da EM dal­ğa­la­rı­nın xü­su­siy­yət­lə­ri ilə mo­ni­to­rinq mə­lu­mat­la­rı­nın əl­də edil­mə­si, on­la­rın emal olun­ma­sı və tət­bi­qi me­tod­la­rı­na əsa­sən geo­di­na­mik pro­ses­lər­lə əla­qə­li ano­mal siq­nal­la­rın ±100 km episentral məsafədə aş­kar­lan­ma­sı müm­kün­dür.
  • Re­al za­man re­ji­min­də geo­di­na­mik gər­gin­lik zo­na­la­rın­da EM siq­nal­la­rı üz­rə zəl­zə­lə­lə­rin proq­no­zu cəhd­lə­ri­nə əsa­sən EM mo­ni­to­rinq ba­xı­mın­dan əsas çə­tin­lik EM xə­bər­ve­ri­ci­lə­rin zəl­zə­lə­lərdən əv­vəl müx­tə­lif vaxt­lar­da pey­da ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq ano­mal sə­ciy­yə­li EM xə­bər­ve­ri­ci siq­nal­lar M>6 olan bü­tün zəl­zə­lə­lər­dən əv­vəl mü­şa­hi­də edil­miş­dir.
  • Mü­hi­tin ad­mi­tans pa­ra­met­ri­nin öy­rə­nil­mə­si əsa­sın­da adap­tiv emal sis­te­mi­nin ya­ra­dıl­ma­sı və tət­bi­qi me­to­di­ka­sı­nın iş­lən­mə­si­nə əsa­sən mü­hi­tin ad­mi­tans sə­ciy­yə­si­nin fa­si­lə­siz ola­raq öy­rə­nil­mə­si və za­man in­ter­va­lın­da im­puls ke­çid xü­su­siy­yət­lə­ri­nin hər bir disk­ret an üçün he­sab­lan­ma­sı zəl­zə­lə­lər­lə əla­qə­dar gər­gin­lik zo­na­la­rı­nın ay­rılma­sı­na im­kan ya­ra­dar.
  • Azər­­bay­­can­­da və dün­­ya­­nın müx­­tə­­lif öl­­kə­­lə­­rin­­də apa­­rıl­­mış EM mo­­ni­­to­­rinq təd­­qi­­qat­­la­­rı­­nın nə­­ti­­cə­­lə­­ri ümu­­mi­­ləş­­di­­ril­­miş və mə­­lum olmuş­­dur ki, Azər­­bay­­can­­ geofizikləri tərəfindən apa­­rıl­­mış MT təd­­qi­­qat­­lar­­da 6-106 sa­­at za­­man in­­ter­­va­­lı zəl­­zə­­lə­­lə­­rin proq­­noz­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı in­­ter­­va­­lı­­nı təş­­kil etmiş, di­­gər öl­­kə­­lə­­rin təd­­qi­­qat­­la­­rın­­da isə EM xə­­bər­­ve­­ri­­ci­­lər zəl­­zə­­lə­lər­dən ən te­­zi bir ne­­çə sa­­at, ən ge­­ci isə bir ne­­çə ay əv­­vəl üzə çıx­mışdır.


Təd­­qi­­qa­­tın nə­zə­ri və prak­ti­ki əhə­miy­yə­ti

Təd­qi­qa­tın nə­zə­ri və prak­ti­ki əhə­miy­yə­ti aşa­ğı­da­kı­lar­dır:
  • xü­su­si sis­tem və proq­ram dəs­ti­nin tət­bi­qi ilə geo­di­na­mik gər­gin­lik zo­na­la­rı­nın nə­za­rə­ti­nin tə­min edil­mə­si;
  • EM mo­ni­to­rinq­lə UAT dia­pa­zo­nun­da geo­maq­nit sa­hə­si­nin va­ria­si­ya­la­rı­nın ana­li­zin­də ano­ma­li­ya­la­rın aş­kar­lan­ma­sı.

Avtoreferatı yüklə