Xəbərlər

07 May 2025

Diqər xəbərlər

BİR SUAL

“2023-cü ildə Kahramanmaraş təbiət hadisəsi araşdırılıbmı və zəlzələ mövzusu gənc alimlərimizi necə məşğul edir?”

Sualı akademik Fəxrəddin Qədirov cavablandırır.

-Əvvəl onu deyim ki, Türkiyədə 2023-cü ilin fevralında baş vermiş Kahramanmaraş zəlzələsinin Azərbaycan ərazisindəki geodniamik aktivliyə də səbəb olması artıq sübut edilib.

Azərbaycan Elm və Təhsil Nazirliyi Geologiya və Geofizika institutunun “Müasir geodinamika və kosmik geodeziya” şöbəsinın və Neft və Qaz İnstitutunun əməkdaşı Bəhruz Əhədovun, NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL) Mərkəzinin əməkdaşı Eric Fieldingin və mənim birlikdə hazırladığımız “Far-Field Earthquake-Induced Crustal Deformation and Mud Volcano Activity in Azerbaijan based on the InSAR Technique” adlı məqalə nüfuzlu beynəlxalq elmi nəşr olan “Remote Sensing” jurnalında dərc olunub. Xatırladım ki, bu nəşr Scimago Journal & Country Rank sisteminə görə Q1 kateqoriyasına daxildir, h-indeksi – 217, CiteScore – 8.3, və ümumi istinad sayı – 170,000-dən çoxdur.

Bu tədqiqat işi Fəlsəfə doktoru Bahruz Əhədovun Fulbrayt qrantı çərçivəsində NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL) ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Amerika Birləşmiş Ştatlarında yerinə yetirilib.

Aparılan tədqiqat nəticəsində 2023-cü ilin fevralında baş vermiş Kahramanmaraş zəlzələsinin (M7.8/M7.6) təqribən 1100 km uzaqlıqda yerləşən Azərbaycan ərazisində yer səthində deformasiyaların və palçıq vulkanlarının fəallaşmasına təsiri olduğu ilk dəfə olaraq çoxsensorlu peyk məlumatları əsasında tədqiq edilib.

Tədqiqatda diferensial radar interferometriyası (InSAR) texnologiyası ilə yanaşı, GNSS ölçmələri və yüksək ayırdetməli optik peyk görüntüləri (PlanetScope) istifadə olunub. Həm qısamüddətli (zəlzələdən əvvəl və sonra 3 ay), həm də uzunmüddətli (8 il) zaman seriyası analizləri aparılaraq, zəlzələnin dinamik tetiklenme effekti çoxsensorlu sübutlarla təsdiqlənib. Nəticələr göstərir ki, Kahramanmaraş zəlzələsi zamanı litosferdə yayılan deformasiya dalğaları Azərbaycanın cənub-şərq hissəsində yerləşən tektonik baxımdan həssas, lakin aktiv olmayan qırılmalar və palçıq vulkanlarının fəallaşması ilə müşayiət olunan yer səthi dəyişikliklərinə səbəb olub. Bu, regionda uzaq sahədə dinamik tetiklenmenin peyk texnologiyaları ilə ilk elmi nəticədir.

Bu elmi nəticə həm Azərbaycanın geodinamik təhlükələrinin daha dərindən öyrənilməsi, həm də qlobal miqyasda zəlzələlərin uzaq sahələrdəki təsirlərinin peyk müşahidələri ilə araşdırılması baxımından mühüm töhfədir.

Sualın ikinci hissəsinə aid deyim ki, Geologiya və Geofizika İnstitutunun Seysmologiya və seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi şöbəsinin əyani doktorantı, kiçik elmi işçi Tural Babayev “Frontiers in Earth Science” yüksək nüfuzlu elmi jurnalda məqalə dərc etdirib.

“Development of ann-based data-driven ground motion model for Azerbaijan using temporal earthquake records of 2022–2024” adlı məqalə 2022-ci ilin ortalarından 2024-cü ilin sonuna kimi ölkəmizdə baş vermiş kiçik və orta maqnitudalı zəlzələlərin stansiya qeydləri əsasında Azərbaycan ərazisi üzrə qrunt hərəkətinin maşın öyrənməsinin modelini qurmuşdur.

Məlumdur ki, qrunt hərəkəti modelləri seysmik təhlükəni qiymətləndirən zaman qrunt hərəkəti parametrlərinin proqnozlaşdırılması üçün zəruridir. Belə modellərin qurulması beynəlxalq müstəvidə geniş yayılmış istiqamətdir. Həmçinin, maşın öyrənməsinin bu istiqamətə tətbiqi də artıq beynəlxalq təcrübədə illərdir ki, öz yerini almışdır. Dünyada maşın öyrənməsinin tətbiq olunmasına kimi seysmik regionlara xas qrunt hərəkətinin proqnozlaşdırılması tənlikləri törədilir və istifadə olunurdu. Tural Babayevin məqaləsində rəqəmsal stansiya verilənləri ilə cari tənliyin uyğunluğunu müqayisə edilməklə yanaşı, yeni və maşın öyrənməsi əsaslı qrunt hərəkəti modeli təklif edilir. Maşın öyrənməsinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, verilənlər bazasını hərtərəfli surətdə təhlil edir və qrunt hərəkəti proqnozlarında xətaya imkan verən xətti tənliklərlə məhdudlaşmayaraq, qeyri-xətti mürəkkəb modellərin qurulmasına şərait yaradır.

Qeyd edək ki, məqalənin dərc olunduğu " Frontiers in Earth Science" jurnalı "Scimago Journal & Country Rank"a görə 1-ci Kvartlidadır (Q1) və h-indeksi 53-dür. Eləcə də jurnalın rəsmi internet saytında göstərilən məlumata əsasən, sitat xalı (CiteScore) 3,5 və sitatların cari sayı (Citations) 46 500-ə çatır.