Xəbərlər

XXI əsrin vacib tarixi hadisələri arasında xüsusi rolunun tədqiq olunması və ilkin enerji resurslarının müxtəlif tiplərinin istifadəsi qeyd edilir. Əgər XX əsrdə istifadə edilmiş enerjinin 70-80%-i əzələ qüvvəsinə düşürdüsə , XV-əsrdə- meşələrin, erkən XX əsrdə-kömürün, sonralar isə XX əsrin sonunda ilkin enerjinin müxtəlif növləri olan kömürün, neftin, qazın və nüvənin payına düşməklə demək olar ki, bunlar bərabər proporsiyalarda istifadə olunurdu. Bu gün biz mövcud olan tendensiyadan kömürün istehlakının azalmasını, neftin və nüvə enerjisinin az istehlakının, qaz və alternativ enerji tiplərinin (günəş, külək, daşqın, geotermik güc) istehlakının artmasını proqnozlaşdıra bilərik. 

 

 

Azərbaycan ilkin (əsas) enerji istehlakı strukturunun formalaşmasında dünyada əhəmiyyətli rol oynamışdır. Belə ki, palçıq vulkanlarının sayına və karbohidrogen qazının atmosferə buraxılma həcminə görə, hər kvadrat metr sahəyə düşən neft hasilatının miqdarı ,dünyada analoqu olmayan təbii muzey hesab olunur.

 

 

X əsrdə Azərbaycanın neft və qaz hasilatı tarixi də maksimum 3 mərhələ ilə qeyd edilir: I-əsrin əvvəli, II-1940-cı illər və III-1970-ci illər. Əsrin əvvəlində Azərbaycanda 10 milyon ton neft istehsal olundu. Baxmayaraq ki, bu cari istehsalat normaları ilə müqayisədə həddən artıq yüksək rəqəm deyildir ancaq hal hazırda O, dünyada istehsal olunan neftin ümumi miqdarının yarısını təşkil edir. 2-ci mərhələ ərzində , Azərbaycan neftinin istifadəsi. II Dünya Müharibəsinin ön cəbhələrində Avropa qitəsində faşizmə son qoydu. 3-cü neft və qaz bumu dənizdə məhsuldar laylarda neft yataqlarının və qaz kondensatı ehtiyyatlarının tapılması ilə bağlı idi.

 

 

XXI əsrin əvvəli Azərbaycanda neft və qaz hasilatının yeni əhəmiyyətli artımı ilə qeyd edilir. XX əsrdə Azərbaycanda 1.5 milyard ton neft və 500 milyard m3 qaz istehsal edilmişdir. İşlənmiş,  perspektivli və müəyyən olunmuş ehtiyatlar da daxil olmaqla , qazın 2336 milyard m3 və kommersiya qazının 181milyard m3-i ADNŞ-ə (SOCAR) məxsusdur. Bu qaz ehtiyatları ərazi boyu və istehsal bölməsində təbii olaraq paylanır. Ən geniş qaz yığımı Balaxanının aşağı hissəsində və məhsuldar qatın daha aşağı hissəsində məhdudlaşır. Yataqların qaz tərkibinin sonrakı artımı və həll olunmuş neft yataqlarından qaz qapaqlı neft yataqlarına keçməsi, məhsuldar qatın çökmə zonası istiqamətindəki ərazidə, öz geoloji inkişaf dövründə mənfi təsirlərdən keçərək və enmə zonasında qazəmələgələn yataqlara keçməsi ilə müşahidə olunur.

 

 

Əsas qaz ehtiyyatları öz mövcudluğuna görə sonuncuya borcludur. Ehtiyat paylaşdırmanın bu müntəzəmliyi məhsuldar qatların qaz məzmunlu xəritəsində və daha dəqiq desək Balaxanı-Sabunçu-Ramana, Suraxanı, Qaraçuxur, Zığ, Qumdaşı, Bahar və Duvannı. Kənizdağ, Səngəçal-Duvannı, Bulla-dəniz yataqları eləcədə Qərbi Abşeron –Atəşgahda VIII üfüqün yataqları, Lökbatan, Buta-Quşxana, Quşxana və Qaradağ yataqlarında yaxşı izlənilir. Neftdən neft-qaza və qaz kondensat əmələ gələn yataqlardan strukturların azalmasına tərəf göstərilən bütün materiallar nümunə kimi verilir.

 

 

Məhsuldar qatın qaz doyma dərəcəsinin təbii dəyişməsi geokimyəvi və termodinamik xüsusiyyətləri ilə yaxşı əlaqəlidir. Xəritələr qatların enməsi istiqamətində məhsuldar (qərbi künc) və qırmızı süxur (şərqi künc) qatlarında depozitlərə görə metanın karbohidrogen qaz tərkibinin göstəricisinin faizinin artması müxtəlifliyinə görə qurulur. Cənub Xəzər çökəkliyinin şərqi və qərbi künclərinə görə ağır karbohidrogenin ümumi miqdarının məzmununun dəyişməsi fərqlidir. Birinci halda qatların enməsi istiqamətində metan homoloğunun tərkibi artır, ikinci halda isə o azalır. Burada həmdə Türkmənistanın qırmızı qatına xas olan məhsuldar qatlarında neft və qaz kondensat əmələ gələn yataqların bölünməsinin geoloji, geokimyəvi və termodinamik xüsusiyyətləri barədə qısa məlumat verilmişdir. Müxtəlif qaz əmələ gətirən flüid karbohidrogen nisbəti ilə Xəzər dənizinin cənub çökəkliyinin bütün su akvatoriyası çərçivəsində bu müntəzəmlikləri ekstrapolyasiya etmək üçün imkan verilmiş və müxtəlif qazəmələgətirən və flüid karbohidrogen nisbəti ilə nəzərdə tutulan zonalar göstərilmişdir. Cənubi Xəzər çökəkliyinin şərqində qaz kondensatında və qaz əmələgələn yataqlarda qaz şəkilli karbohidrogenin üstünlük təşkil edən zonada toplanması eyniləşdirilir. Geniş və orta həcmli yataqların mövcudluğu burada qabaqcadan xəbər verilir. 

 

 

Bu zonanın spesifik xüsusiyyəti bizim fikrimizcə burada mövcud olan o sahələrdir ki, qazın böyük miqdarına əlavə olaraq həmçinin, qaz kondensatının və neftin formasında karbohidrogen flüidinin müvafiq miqdarını özündə saxlaya bilər. Aydındır ki, adətən neftdən qaz yataqlarına keçid ağır karbohidrogenin ümumi miqdarının faizində metan konsentratının artımı və azalması ilə müşayiət edilir. Bu çökəkliyin şərqi küncündə müşahidə edilir. Bundan fərqli olaraq çökəkliyin qərb küncündə artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi metan konsentratının artımı və onun ağır homoloquna məhsuldar qatların enmə zonası istiqamətində rast gəlinir. Başqa məlumat ilə birlikdə karbohidrat izotopu daxil olmaqla bu fakt bizə imkan verir ki, tanıdığımız enmə zonası neft və qaz , qazşəkilli karbohidrogen və flüidlərdən əmələ gələn mərkəzi yerdir. Buna görə də qaz kondensat əmələ gətirən flüidlərin mövcudluğu bizim də proqnozlaşdırdığımız kimi geniş neft kantlarının və xüsusi neft üfüqlərinin formasında neft ehtiyyatlarını özündə saxlayacaq. 

 

 

Kondensatın və neftin artımı qaz ehtiyatlarının artımı ilə müşahidə edilir.

 

 

Yuxarıda qeyd olunan iki zona tərkibində əsasən neft və qaz qapaqlarında həll olunmuş qaz olan neft yataqlarının paylanması zonaları ilə qərbdən, şərqdən və şimaldan əhatə olunub.

 

 

Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunun cənubunda, Türkmənistan sektorunun şərqində, qazın böyük miqdarı da daxil olmaqla neft yataqlarının müxtəlif paylanması şübhə doğurur.

 

 

Yuxarıda göstərilən Azərbaycanın neft və qaz ehtiyyatları əsasən müəyyən çətinliklər ilə əlaqəli olan istismar sahələrdə məhdudlaşdırıldı. Hər halda mövcud olan məlumata və XXI əsrin proqnozlaşdırılmasına görə, dünyada karbohidrogen istehsalı öz inkişafını tələb etmək imkanı verir.

 

 

Xəzərdə vəd edilən yataqlar 700-1000m dərinlikdə yerləşir. Hal-hazırda ADNŞ (SOCAR) dərinliyi 150-200 m-dən çox olmayan quyular qazır, halbuki dünya daha da yüksək dərinliklərdə qazma təcrübəsinə malikdir. Məsələn Braziliya neft şirkəti “PetroBraz” Atlantik okeanında dərinliyi 1420m, 1709m və 1853m olan quyular qazmışdır. Bəzi alimlər hesab edirlər ki XXI əsrin başlanğıcında dünyada neft və qaz istehsalı özünün pik səviyyəsinə çatacaq və məşhur neft-qaz əmələgələn sahələrdə aşağı düşməyə başlayacaq. Bu məlumat Texas Universitetindən olan Riçard A.Startmanın və A.S.Al-Jarrisin təqdimatından qəbul edilmiş materiala əsaslanan Neft Geoloqlarının Amerikan Assosiasiyası tərəfindən buraxılmış “Explorer” qəzetində David Brown tərəfindən nəşr edildi. Oxşar nəticələr neft və qaz sənayesində beynəlxalq ekspertlər olan Alian Perrodon, Jean Laherrer və Kolin Kampbel tərəfindən nəşr edilmiş qrafikada aşkar olundu. Beləliklə XXI əsrdə karbohidrogen istehsalının azalması və yataqların tükənməsi hal hazırda Rusiya ABŞ, Fars körfəzində və s istismar olunan yataqlarda proqnozlaşdırılır. Bu fonda o aşkar olurki, Azərbaycan, Xəzər regionunun geniş enerji potensialının istifadəsi xüsusilə həyatın tələbatıdır. Tədqiqat sürəti və ilkin karbohidrogen ehtiyyatlarının inkişafı 3 qövs xətlə təsvir edilmişdir. 1) qədim neft və qazəmələgələn regionların mövcudluğu. 2) orta şəraitli regionlar. 3) yeni kəşf olunmuş yataqlar. Cənubi Xəzər çökəkliyinin qərb və şərq hissələrində neft və qaz yataqları uzun illər ərzində istifadə olunmuşdur, amma hələ də bu su hövzəsində yüzlərlə qazılmamış struktur qalmışdır ki, bu da 2ci qövs xətti Azərbaycanın perspektivli dəniz strukturuna daha adekvatdır. Bu qövs xəttinə əsasən proqnozlaşdırılan karbohidrogen yataqları 80 il ərzində yəni XXI əsrin sonuna yaxın inkişaf edə bilər .Aydın məsələdir ki, bu məqsəd üçün həm maliyyə , həm də texniki dəstək çox vacibdir. XXI əsr neft sənayesinin yüksək texnoloji inkişafı və əlverişli şəraitlə, bu yataqların istismarı şərtləri 50-60 ilə qədər azaldıla bilər.

 

 

Azərbaycanın karbohidrogen yanacağı və xammal ehtiyyaclarının istehsalını və ehtiyyatlarının kiçik hissəsini nəzərə alaraq, onun başqa ölkələrə satışı ilə bağlı ilk yerdə Türkiyə və Avropa olmaqla ciddi problemlər ortaya çıxır. Bu xüsusən neft və qaz ötürücülərinin müvafiq daşınma sisteminin sıxılmasını tələb edir.