Xəbərlər

Azərbaycanın heyvanat aləmi çox zəngindir. Onların bir qisminin skeleti və müqəvvaları Təbiət marixi muzeyində elmi işçilər tərəfindən bərpa olunmuş, təsviri verilmişdir. Aparılan tədqiqatların məzmunu, alınan nəticələr və toplanan nadir eksponatların əhəmiyyətinə görə Azərbaycan EA Geologiya İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən H.Zərdabi adına Təbiət tarixi muzeyi bu profilli muzeylər içərisində qabaqcıllardan biridir.


Təbiət tarixi muzeyinin adını daşıyan Azərbaycan xalqının fəxri, maarifçi, təbiətşünas - Həsənbəy Zərdabi (Məlikov) 1837-ci il iyunun 12-də Göyçay mahalının Zərdab kəndində anadan olmuşdur. 1852-ci ildə Şamaxı şəhər dördsinifli məktəbinə daxil olub, təhsilini başa çatdırdıqdan sonra Tiflis şəhər gimnaziyasına qəbul olunur. 1861-ci ildə təhsilini davam etdirmək məqsədilə Moskva universitetinə dövlət hesabına oxumağa göndərilir. O, Azərbaycanı Rusiyada təmsil edən ilk tələbə olmuşdur. Həsənbəy 1865-ci ildə universitetin təbiət elmləri şöbəsinin fizika-riyaziyyat fakültəsində təhsilini əla qiymətlə bitirib, elmlər namizədi diplomuna layiq görülür. Həmin il vətənə qayıdır. Ömrünün sonunadək xalqına xidmət edən H.Zərdabi, içtimai-təhsil, elmi-tədqiqat və maarif-pərvər fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. İxtisasca təbiətşünas alim olan Həsənbəy mənalı ömrünü əsasən maarifpərvərliyə, jurnalistliyə və təbiətşünaslığa həsr etmişdir. Həsənbəy deyirdi: «Ancaq alimlər bizi xilas edəcəklər». O, xalq məktəbləri yaranması fikrini irəli sürür, xalqının savadlanmasına çalışır.


1872-ci ildə şəxsi təşəbbüsü ilə «Müsəlman şagirdlərinə yardım cəmiyyəti» yaradır. Beləliklə, şagirdlərin pulsuz oxumaları üçün vəsait ayrılmasına nail olur və məktəb açır.


Həsənbəy 1875-ci ildə böyük çətinliklə də olsa, «Əkinçi» qəzetinin nəşrinə nail olur. «Əkinçi» Rusiyada müsəlman aləminin işıq üzü görən ilk qəzeti idi.


Bakı Dövlət Dumasının üzvü olduğu müddətdə Bakı şəhərinin su təchizatı, təhsil, iaşə və s. məsələlərin müsbət həll olunmasına nail olur. Dumada, mətbuatda və kütlə qarşısında çıxışlar edir.


Həsənbəyin fəlsəfi dünyagörüşləri elmi və publisist məqalələrində öz əksini tapmışdır. «Yer, su və hava» adlı kitabında o yazır: «Yer səthinin qatları elə bir kitabdır ki, burada Yer kürəsinin tarixi əks olunur. Elmlə məşğul olan adamlar bu kitab vasitəsilə Yer kürəsinin heyvan və bitki aləminin tarixini öyrənirlər». Bu və başqa əsərlərindəki fikirləri onun materialist nöqteyi-nəzərə malik olmasına sübutdur. Həsənbəy Zərdabi darvinizm nəzəriyyəsini qəbul edən və Azərbaycanda təbliğ edən ilk təbiətşünas ziyalı idi. Onun fikrincə, şüur, təfəkkür beyində yaranan müşahidələrin məhsuludur. O, «üzvi və qeyri - üzvi aləmin yaranması ancaq təbii yolla olmuşdur» - söyləyir.


Həsənbəy Zərdabi 1907-ci il noyabrın 28-də Bakı şəhərində vəfat etmiş, Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. H.Zərdabi adına Təbiət tarixi muzeyinin fəaliyyəti, kadrların hazırlanması, Binəqədi Dördüncü dövr fəqərəli faunasının öyrənilib, təbliğ edilməsi və s. muzeyin ilk müdiri Rəhimbəy Cəfərovun adı ilə bağlıdır. Rəhimbəy Cəfər oğlu Cəfərov 1883-cü il mart ayının 22-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Rus-tatar məktəbində aldıqdan sonra Bakı Kişilər gimnaziyasına daxil olur.


1906-cı ildə gimnaziyada təhsilini bitirdikdən sonra müəllimi Həsənbəy Zərdabinin məsləhəti ilə Peterburq universitetinin təbiət şöbəsinin fizika-riyaziyyat fakultəsinə daxil olur. 1914-cü ildə təhsilini bitirərək, bioloq diplomu ilə vətənə qayıdır.


Rəhimbəy 1914-1920-ci illərdə Bakı şəhərində ixtisası üzrə fərdi dərs deməklə məşğul olur. Onun Azərbaycanda ilk Ali Pedaqoji İnstitutun yaranmasında fəaliyyəti böyük olmuşdur. O, 1920-1927-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda biologiya fənnindən dərs deyir, 1923-1930-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Muzeyində biologiya şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışırdı. 1930-cu ildə Azərbaycan Dövlət arxivi muzeyinin Təbiət-tarixi şöbəsinin muzey statusu almasında böyük rolu olmuşdur. Yeni yaranan muzey üçün mebel sifariş edir, eksponatlar toplayır, onun sayəsində muzeyin kitabxanası qiymətli kitablarla zənginləşir və s. R.C.Cəfərovun elmi, publisist, təşkilati fəaliyyəti əsas etibarilə H.Zərdabi adına Təbiət tarixi muzeyi ilə bağlıdır. O, ömrünün sonunadək elmi axtarışlar aparır, fəqərəlilər paleontologiyasının nailiyyətlərini təbliğ edirdi.


1932-1946-cı illərdə paralel olaraq Azərbaycan Tibb İnstitutunun biologiya kafedrasında assistent vəzifəsində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirirdi.


Rəhimbəyin əsas elmi fəaliyyəti dünya şöhrətli Binəqədi Dördüncü dövr fəqərəli heyvanların öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Ardıcıl axtarışlar nəticəsində Abşeronda Dördüncü dövrdə yaşamış bəzi nadir heyvanların, o cümlədən Binəqədi kərgədanının, kəlin, mağara şirinin, nəcib maralın, canavarın və s. sümükləri toplanıb, skeletləri bərpa edilmiş və təsviri verilmişdir.


R.C.Cəfərovun təşəbbüsü və redaktorluğu ilə Binəqədi Qır gölündən toplanan Dördüncü dövr onurğalı heyvanların həyat tərzini əks etdirən ilk rəngli Atlas (1961) işıq üzü körmüşdür. Muzeyin əməkdaşlarının çoxillik elmi tədqiqatları Rəhimbəyin redaktorluğu ilə nəşr olunmuş 12 cildlik külliyyatda öz əksini tapmışdır (1951-1959).


R.C.Cəfərov 1948-ci ildə «Abşeron yarımadasının sürünənləri» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, 1962-ci ildə isə çoxillik elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə professor adına layiq görülmüşdür. Rəhimbəy pedaqoji, elmi və təşkilati fəaliyyəti ilə bərabər, Azərbaycanda onurğalılar faunasının paleontologiyası sahəsində bir çox görkəmli paleontoloq alimlər hazırlamışdır. O, bir sıra xarici ölkə akademiyalarının və elmi cəmiyyətlərinin həqiqi üzvü seçilmişdir. Rəhimbəy 50-dan artıq elmi, elmi-kütləvi məqalələrin, monoqrafiyanın müəllifidir. Onurğalılar paleontologiyasının tədqiqatında böyük xidmətləri olan mütəfəkkir alimdir. O, sürünənlər dəstəsindən olan 51 növün, o cümlədən 3 tısbağa, 22 ilan, 25 kərtənkələnin təsvirini vermişdir. R.C.Cəfərovun dəqiq tədqiqatları nəticəsində 1961-cı ildə yeni kərkədan növü aşkar edilmiş, bir sürünən yarımnöv ayrılmış və təsviri verilmişdir. Nəşr etdirdiyi «Binəqədi Dördüncü dövr faunası» adlı rəngli atlas dünya paleontologiya ədəbiyyatının qızıl fonduna daxildir. R.C.Cəfərov 1971-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir.


H.Zərdabinin adını daşıyan Təbiət tarixi muzeyi bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərir. Paleontoloqlar tərəfindən aparılan elmi tədqiqatların diapazonu genişdir. Bunların içərisində dünya şöhrətli Binəqədi Dördüncü dövr faunasının monoqrafik öyrənilməsi, Respublikanın qərbində (Eldar düzənliyində) aşkar edilmiş gec Sarmat hipparion faunası, Pirəkəşkül kəndi ətrafında aşkar edilən onurğalıların yeni cinsləri, həqiqi suitilər yarımfəsiləsinin yaranması haqqında yeni fərziyyə, Azıx paleolit düşərgəsi materiallarının öyrənilməsi və bir çox başqa aktual mövzular mühüm yer tuturlar.


Bu silsilədən Azərbaycan EA müxbir üzvü, mərhum professor Dəmir Vahid oğlu Hacıyevin sanballı elmi tədqiqatları, yaratdığı qiymətli əsərlər diqqətə layiqdir.


D.V.Hacıyev 1929-ci ildə Qax rayonunun İlisu qəsəbəsində dünyaya göz açmışdır. O, Azərbaycan Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsini və Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1954-cü ildə H.Zərdabi adına Təbiət-Tarixi Muzeyində aparılan elmi-tədqiqat və çöl ekspedisiyalarında fəal iştirak etmişdir. Zəngin faktiki material topladıqdan sonra, 1961-ci ildə «Eldar düzünün gec Sarmat hipparion faunası» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Lakin Elmi Şura D.V.Hacıyevi yekdilliklə biologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq görmüşdür.


Professor D.V.Hacıyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın qərb bölməsində (Gürcüstanla sərhəddə) tədqiqat işləri genişlənir, yeni, hələ məlum olmayan fəqərəli fauna məskənləri aşkar olunurdu.


D.V.Hacıyev 1968-1970-ci illərdə Geologiya İnstitutunda «Paleobiologiya» sektoruna, 1971-ci ildə «Təkamül paleontologiyası» laboratoriyasına rəhbərlik edir. 1972-ci ildə Azərbaycan EA müxbir üzvü seçilmişdir. Dəmir müəllimin elmi tədqiqatlarının diapazonu genişdir. Onun dərin elmi tədqiqatları paleontologiya, paleobiologiya, paleocoğrafiya, paleopatologiya və fəqərəlilər paleontologiyasının bir çox istiqamətlərini əhatə edir. D.V.Hacıyev Avrasiyada Miosen epoxasında yaşamış hipparion faunasını tədqiq edən görkəmli mütəxəssisdir.


60-cı illərdə M.M.Hüseynov tərəfindən Dağlıq Qarabağın cənubunda aşkar edilmiş qədim insan məskəninin öyrənilməsində, dünya miqyasına qaldırılmasında Dəmir Vahid oğlunun böyük rolu olmuşdur. O, Azıx mağarasının 5-ci təbəqəsində aşkar edilən daş alətlərin Orta Aşel mədəniyyətinə mənsub olduğunu söyləyir. Alimin təsdiqinə görə, həmin təbəqədə tapılan ibtidai insanın alt çənəsi isə 20-22 yaşlı qadına məxsusdur. Tapıntı Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin Qızıl fondunda saxlanılır.


Dəmir Hacıyev daima axtarışda olan, yenilik sevən yüksək erudisiyalı ziyalı idi. Onun rəhbərliyi altında çoxsaylı tələbələrilə birlikdə müqayisəli biologiya, odontologiya və b. istiqamətlər üzrə tədqiqatlar aparılırdı. Paleontoloqun dərin tədqiqatları nəticəsində Azərbaycanda qədim məməlilərin yeni cins və növləri ilk dəfə təsvir olunaraq, dünya ədəbiyyatına daxil edilib. Diş aparatı və skelet sümüklərinin makro- və mikrostrukturuna əsasən məməlilərin fərdi yaşının təyin olunmasının kompleks üsulu işlənib hazırlanmışdır. O, 120 elmi əsərin, o cümlədən 12 monoqrafiya və dərsliyin müəllifidir.


Dəmir müəllim elmi tədqiqatlarla yanaşı, uzun müddət Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetində pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, prorektor, kafedra müdiri vəzifələrində çalışmışdır.


D.V.Hacıyev 1999-cu il iyun ayının 20-də vəfat etmişdir. Muzeyin nadir eksponatlarla zənginləşməsində, elmi-maarifçilik istiqamətində tədbirlərin təşkilində biologiya elmləri namizədi F.M.Axundovun böyük rolu olmuşdur. O, 1957-ci ildə «Geologiya» ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakültəsini bitirdikdən sonra elmi fəaliyyəti Təbiət-Tarixi Muzeyi ilə sıx bağlı olmuşdur. F.M.Axundovun paleontologiya elminə olan marağı və təşkilatçılıq bacarığı onu laborantdan muzey müdiri (1970-1999) vəzifəsinə kimi yüksəltdi. Fuad müəllimin elmi fəaliyyətinin əsas istiqaməti kürəkayaqlıların tədqiqinə yönəldilmişdir. Bu mövzuda da elmi əsərlərin nəşrinə nail olmuşdur. O, 1967-ci ildə suitilərin yeni yarımfəslinin nümayəndələri mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdi. Təsvir olunan yeni taksonomik ranq dünya onurğalılar faunasına həsr olunan fundamental kataloqda öz əksini tapmışdır. O, kürəkayaqlıların əmələ gəlməsi, filogeniyası, yayılması, müxtəlif geoloji mərhələlərdə komplekslərinin dəyişilməsi, stratiqrafik korrelyasiyada istifadə olunması və s. məsələləri tədqiq etmişdir. F.M.Axundov 20-dən artıq elmi məqalə, elmi-tədqiqat hesabatının müəllifidir.


Fuad Axundov muzey sahəsini yaxşı bilən yüksək ixtisaslı mütəxəssisdir. Muzeyi yeni eksponatlarla zənginləşdirmək, ekspozisiyaları sistemləşdirmək və dünya muzeylərinin tələblərinə uyğun səviyyəyə qaldırmaqda səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. O, çox prinsipial, özünə və ətrafdakılara qarşı tələbkar rəhbər, alim və ziyalı idi.
Fuad Mirəli oğlu Axundov 1999-cu il aprel ayının 10-da vəfat etmişdir.


Azərbaycanda fəqərəlilər paleontologiyasının inkişafı A.S.Məstanzadənin adıyla bağlıdır. 1938-ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunun geoloji-kəşfiyyat fakültəsinin III kurs tələbəsi A.S.Məstanzadə Abşeron yarımadasının Binəqədi kəndi ətrafında yerləşən Qır gölündə Orta Pleystosen yaşlı fauna və flora qəbristanlığı kəşf etdi. Həmin ildən başlayaraq Binəqədi Qır gölündə prof. V.V.Boqaçovun rəhbərliyi altında geniş qazıntı işləri aparılır. Nəticədə nadir qədim heyvan qalıqları aşkar olundu. H.Zərdabi adına Təbiət-Tarixi Muzeyinin elmi əməkdaşları R.C.Cəfərov, N.İ.Burçak-Abramoviç, D.V.Hacıyev, N.Ə.Ələkbərova və bir çox paleontoloqlar tərəfindən geniş miqyasda elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır. Toplanan faunanın tədqiqatlarının nəticələri Respublika və xarici ölkələrin nəşriyyatlarında geniş işıqlandırılmışdır.


Nikolay İosifoviç Burçak-Abramoviç (1902-1997) onurğalı fauna üzrə görkəmli paleontoloq alimdir. O, 1927-ci ildə Kiyev Xalq u1090 təhsili Universitetini təbiət-coğrafiya ixtisası üzrə bitirmişdir. 1941-ci ildə «Ukraynanın cənubu və Qafqazda yaşamış dəvəquşu faunası» mövzusunda namizədlik, 1955-ci ildə isə SSRİ EA Paleontologiya İnstitutunda onurğalılar faunası mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1944-1962-ci illərdə tədqiqatlarını H.Zərdabi adına Təbiət tarixi muzeyində davam etdirmişdir. Azərbaycanla bağlı tədqiqatlarının əsasını Binəqədi Qır gölündə toplanan məməlilər və quş skeletlərinin bərpası və təsviri təşkil edir. Alimin paleontologiya elminə olan marağı geniş olmaqla bərabər, həm də dərin olmuşdur. Onurğalılar faunasının müxtəlif məsələlərinə həsr olmuş 300-dən çox elmi məqalə və bir neçə monoqrafiyanın müəllifidir. Onun elmi əsərlərində Respublikamızda aşkar edilmiş quşların, məməlilərin bir neçə yeni növ və cinsləri təsvir olunmuşdur. Tapılan yeni fauna nümayəndələri dünyəvi paleontologiya ədəbiyyatında özünün layiqli yerini tapmışdır.


Professor N.İ.Burçak-Abramoviçin Respublikada onurğalı fauna üzrə milli paleontoloq kadrlarının hazırlanmasında böyük xidmətləri olmuşdur.


N.Ə.Ələkbərova 1914-cü ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Burada orta təhsilini aldıqdan sonra 1938-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsinə daxil olur. 1944-1948-ci illərdə ADU-nin geologiya və paleontologiya kafedrasının aspirantı idi. 1948-ci ildə «Binəqədi qırlaşmış çöküntülərdə tapılan maral» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Nəsibə Əli qızının elmi marağı, əsas etibarilə, Binəqədi Dördüncü dövr və Qərbi Azərbaycanın onurğalılar faunasının tədqiqi ilə əlaqədardır. 1949-cu ildən Təbiət-Tarixi Muzeyində böyük elmi işçi vəzifəsində çalışmış, əsas elmi fəaliyyəti Qafqaz boğazında tapılan maralabənzər heyvanın formalaşma tarixi, paleocoğrafi yayılması, Qərbi Azərbaycanda nəcib maral qalıqlarının bərpası ilə əla-
qədardır.


N.Ə.Ələkbərova tərəfindən aparılan dəqiq paleontoloji tədqiqatlar nəticəsində gec Pliosendə yaşamış maral növlərinin yaşayış tərzi, biosenozu və məhvolma səbəbləri araşdırılmışdı. O, eyni zamanda maral buynuzlarını öyrənən nadir paleontoloqdur. Bu mövzuda tədqiqatçının məqaləsi dərc olunub. N.Ə.Ələkbərova 40 elmi-tədqiqat hesabatın, elmi məqalənin müəllifidir. Onların 6-na monoqrafik əsər kimi baxılır. N.Ə.Ələkbərova 1988-ci ilin may ayında vəfat etmişdir.


Abşeronun Pirəkişkül kəndi ətrafında yer üzərinə çıxan paleogen çöküntüləri içərisində ali onurğalılar faunası qalıqlarının aşkar olunub araşdırılması S.M.Aslanovanın inadlı axtarışlarının nəticəsidir. O, 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsində təhsil almışdır. 1957-1993-cü illərdə Geologiya İnstitutunda elmi fəaliyyət göstərmiş və bir müddət Təbiət tarixi muzeyində elmi katib vəzifəsini tutmuşdur. 1969-cu ildə «Maykop lay dəstəsinin Pirəkişkül ali onurğalılar faunası» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Həmin vaxtdan sonra «Onurğalılar faunası» laboratoriyasında böyük elmi işçi vəzifəsində fəaliyyət göstərmişdir. S.M.Aslanovanın sonrakı tədqiqatları Oliqosen - erkən Miosen yaşlı çöküntülərdə (Şimali Qobustan, Abşeron) topladığı onurğalı dəniz faunası, sürünənlər, balıqlar, quşlar və s. ilə əlaqədar olub.


S.M.Aslanova tərəfindən ilk dəfə Abşeron yarımadasının Pirəkişkül kəndi ətrafında dəniz fəqərəli heyvan qalıqları toplanan çıxış aşkar edilmişdir. Bu sahə Binəqədi Qır gölü, Eldar bozqırımı ilə bərabər paleontoloji qoruqlar siyahısına daxil olmuşdur.


Pirəkişkül kəndi ətrafında yayılan Maykop çöküntüləri içərisində onurğalıların 4 sinfinin (balıqlar, sürünənlər, quşlar və məməlilər) nümayəndələri tapılmışdır. S.M.Aslanova 16 yeni növün müəllifidir. O, həmçinin Azərbaycan ərazisində ilk dəfə tapılan məməlilər sinfinin bir neçə cins və növünün təsvirini vermişdir. Təsvir olunan paleontoloji materiallar və başqa məlumatlar dövri ədəbiyyatda dərc olunmuş, 20-dən artıq elmi məqalələrdə öz əksini tapmışdır.


Qafqaz neftli - qazlı əyalətində Məhsuldar qat sayılan Maykop lay dəstəsi çöküntüləri içərisində çoxlu balıq qalıqları məlumdur. Onların tədqiqatları ilə uzun müddət C.C.Cəfərova məşğul olmuşdur. O, 1958-ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunun geoloji-kəşfiyyat fakültəsində mühəndis-geoloq ixtisası üzrə təhsilini bitirmiş və həmin ildən Təbiət-Tarixi Muzeyində elmi fəaliyyətə başlamışdır. 1965-ci ildə «Azərbaycan Maykop lay dəstəsinin ixtiofaunası və onun stratiqrafik əhəmiyyəti» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Elmi fəaliyyəti əsasən qazıntı halında tapılan balıqlar (90 növ) və onların otolitlərinin (qulaq sümüyü) 92-sini təsvir etməklə bağlı olmuşdur. O, Azərbaycanın Üçüncü dövr çöküntülərində balıq qalıqlarının 90-dan çox növünün monoqrafik təsvirini vermişdir. Onların içərisində 2 yeni və 14 məlum növ isə Azərbaycanda ilk dəfə müəllif tərəfindən müəyyən edilmişdir. Oliqosen-Miosen çöküntülərinin stratiqrafik sxeminin tərtib olunmasında ixtiofauna mühüm rol oynayır. Neogen sisteminin stratiqrafik sxeminin tərtibi və dəqiqləşdirilməsində C.C.Cəfərovanın ayırdığı balıq komplekslərindən istifadə olunmuşdur. Maykop (alt Miosen-Oliqosen) dənizində yaşamış balıqların u1101 geniş ərazidə yayılmaları stratiqrafiya üçün lazım olan şərtlərdən biridir. Ona görə də balıq qalıqlarından bir - birindən uzaqda yerləşən (Qafqaz, Krım, Karpat və b.) kəsilişlərin müqayisəsində istifadə olunur.


Azərbaycanda onurğalılar faunasının tədqiqatçısı olan paleontoloqlar nəslinin nümayəndəsi T.M.Heybətovun apardığı elmi işləri xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1973-cü ildə bioloq ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra, Azərbaycan EA Geologiya İnstitutunda işləməyə dəvət olunmuşdur. Müəyyən qədər təcrübə əldə edib, faktiki material topladıqdan sonra, 1978-ci ildə Ukrayna EA Zoologiya İnstitutunda «Xəzər suitiləri timsalında kürəkayaqlıların diş aparatının yaş morfologiyası» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Onun elmi fəaliyyəti dəniz və yerüstü biotların inkişafı və Kaynozoy onurğalılar faunasının mühüm qruplarının yayılması qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi ilə bağlıdır. T.M.Heybətov məməli heyvan strukturlarının yaş göstəricilərinin qeydiyyatı sahəsində mütəxəssisdir. O, odontologiyada və yaş ostellogiyasında bir sıra üsullar işləyib hazırlamış, müəllif şəhadətnaməsinin sahibidir.


S.L.Zahidova-İbrahimova 1956-cı ildə ADU-nin biologiya fakültəsində təhsilini bitirmişdir. 1957-1993-cü illərdə Təbiət tarixi muzeyinin «Onurğalılar» laboratoriyasında kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışıb. O, 60-cı illərdən başlayaraq Binəqədi Qır gölündən toplanan kirpi və həşəratyeyənlər dəstəsi nümayəndələrinin skeleti, 70-ci illərdən isə Azıx mağarasında əldə edilən qədim kirpilərin tədqiqatıyla məşğul olmuşdur. Son yarım əsrdə fəqərəlilərin öyrənilməsində çox intensiv tədqiqatlar aparılmışdır. Respublikamızın ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılara istinad edərək, ilk qədim insan məskənləri aşkar edilmişdir. İlk növbədə Azərbaycanda Paleolit faunasının öyrənilməsini qeyd etmək lazımdır. Hazırda Dördüncü dövrdə yaşamış paleolit insanın 14 məskəni aşkar edilmişdir. Bunların bəzilərində müxtəlif dövrlərə aid edilən daş əşyaları ilə bərabər, çoxlu osteoloji materiallar da tapılmışdır. Paleolit faunasının tədqiqatından başqa burada Mezolit, Eneolit, Neolit, Tunc, İlk Dəmir dövrlərindən fəqərəli heyvan qalıqları aşkar edilmiş və öyrənilmişdir. Holosen dövründə Respublikamızın ərazisində faunanın yeniləşməsi müşahidə olunur. Qeyd olunmalıdır ki, Holosendən başlayaraq respublikamızda heyvanların ev şəraitinə uyğunlaşmasının ilk mərhələsiyeni cins əmələgəlmə qanunauyğunluqları gözə çarpır. Bu səbəbdən Qobustanda gec Mezolit və erkən Neolitdən tapılmış məməlilər faunası böyük maraq kəsb edir.


Geoloji vaxt baxımından ən qədim eksponatlardan biri akademik Ak.A.Əlizadənin alt Təbaşir dövründə (145 mln. il öncə) dünya okeanlarında yaşamış və Azərbaycan sularında fəal həyat sürmüş yumşaqbədənlilər tipinin nümayəndəsi belemnitlərdir. Eksponat 1974-cü ildə «SSRİ Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri» sərgisinin bürünc medalına layiq görülmüşdür. Muzeydə nümayiş olunan müasir eksponatlar içərisində geologiya-mineralogiya elmləri doktorları R.Q.Babayev və T.A.Həsənovun 1974-1982-ci illərdə dünya okeanlarından, adalardan topladıqları müasir mərcan, yumşaqbədənlilər fauna kolleksiyası mühüm yer tutur. Son illərdə paleontoloqlar paleobiologiyanın yeni, perspektivli istiqaməti sayılan baş beynin təkamülü məsələsi (paleonevrologiya), qa zıntı fəqərəli heyvanlarda müxtəlif xəstəliklərin öyrənilməsi (paleopotologiya) və s. sahələr üzrə diqqətəlayiq nailiyyətlər əldə etmişlər.

H.Zərdabi (1837-1907)	Təbiət tarixi muzeyinin ilk müdiri professor R.C.Cəfərov (1883-1971)
Sağdan sola: D.Y.Kozin, professor V.V.Boqaçev, D.Ə.Ağalarova, E.X.Heyvandova, 1939	Biologiya elmləri namizədi F.M.Axundov (1934-1999)
Azərbaycan MEA müxbir üzvü, professor D.V.Hacıyev (1929-1999)	Muzeyinin müdiri, biologiya elmləri namizədi T.M.Heybətov